Ba khía là một trong những sản vật đặc trưng của vùng rừng ngập mặn Cà Mau. Chúng thường sinh sống ở những nơi có điều kiện tự nhiên đặc biệt như ven biển, rừng mắm, rừng đước, nơi hội tụ giữa rừng và nước, tạo nên môi trường sống lý tưởng cho loài cua này.
Thuộc họ cua, ba khía có tập tính đào hang và hoạt động về đêm. Ban ngày, chúng ẩn mình trong những hang sâu để tránh nắng nóng, đến tối mới bắt đầu rời hang đi kiếm ăn. Thức ăn của ba khía chủ yếu là các sinh vật nhỏ như ốc, cá con, và trái mắm rụng xuống từ các cây trong rừng.
Từ xưa, người dân Cà Mau thường bắt ba khía bằng cách đội đèn đi soi vào ban đêm. Khi phát hiện ba khía bò ra kiếm mồi, họ sẽ nhanh tay chộp lấy. Tuy cách làm này có thể bắt được số lượng lớn, nhưng lại tiềm ẩn nhiều nguy hiểm do phải len lỏi trong bụi rậm, dễ bị rắn độc, côn trùng cắn hoặc bị thương.
Nhằm đảm bảo an toàn và hiệu quả, người dân vùng cực Nam đã nghĩ ra cách bắt ba khía mới bằng chiếc rập chuột. Chỉ cần đặt rập trước miệng hang, cả ngày lẫn đêm đều có thể bắt được ba khía mà không cần tốn công soi đèn. Mỗi đêm, người dân có thể thu hoạch được hàng chục ký ba khía nhờ phương pháp này.
Những ao tôm có nhiều cây mắm, cây đước thường là nơi ba khía cư trú đông đúc. Khi phát hiện bụi cây rậm rạp, chỉ cần dọn bớt để lộ ra các hang ba khía. Theo kinh nghiệm của người dân, những hang có miệng rộng, sâu, bùn đất đùn nhiều là hang của những con ba khía to. Chỉ cần đặt rập có móc mồi như cá vụn hoặc khóm cắt nhỏ vào miệng hang, nếu cẩn thận hơn có thể phủ thêm cỏ lên rập để ngụy trang, sáng hôm sau quay lại là có thể thu hoạch.
Không chỉ khai thác tự nhiên, ngày nay nhiều hộ dân còn phát triển mô hình nuôi ba khía dưới tán rừng. Ba khía có khả năng sinh sản mạnh, một con trưởng thành có thể đẻ đến 5.000 trứng, giúp duy trì nguồn giống tự nhiên dồi dào. Người nuôi chỉ cần cung cấp thức ăn dễ kiếm như cám, cơm nguội hay lá cây xay nhuyễn. Sau khoảng 5 – 6 tháng, ba khía đạt kích cỡ có thể thu hoạch, mang lại thu nhập cao.
Từ ba khía, người dân Cà Mau có thể chế biến thành nhiều món ăn hấp dẫn như ba khía rang me, ba khía luộc hèm, kho nghệ, hấp bia,… Trong đó nổi tiếng nhất vẫn là mắm ba khía - món ăn mang đậm hương vị miền Tây sông nước.
Để làm mắm ba khía ngon, phải chọn những con ba khía còn sống, rửa thật sạch để loại bỏ bùn đất và tạp chất. Nước muối pha để muối ba khía cũng phải đúng độ mặn, đảm bảo giữ được thịt chắc, thơm, không bị hỏng. Sau khi muối từ 3 - 5 ngày là có thể ăn được. Mắm ba khía có thể ăn kèm với cơm, bún, rất bắt vị và đậm đà.
Người có kinh nghiệm thường chọn ba khía không quá lớn, cỡ từ 17 - 22 con/kg, vì những con nhỏ thường chắc thịt, nhiều gạch. Gặp con đang ôm trứng thì càng hiếm và ngon. Trên thị trường hiện nay, ba khía được bán với giá khoảng 150.000 đồng mỗi kg, là món đặc sản không thể bỏ qua khi nhắc đến ẩm thực Cà Mau.
PHÚ NGUYỄN