Nằm sâu trong các bản làng miền núi Tây Bắc, núc nác từng chỉ là một loại cây mọc dại trên rừng, gắn liền với cuộc sống của bà con dân tộc. Chỉ trong vài năm trở lại đây, loại quả lạ mắt này đã "xuống núi", trở thành một đặc sản vùng cao được người miền xuôi ưa chuộng, góp mặt trong thực đơn của nhiều nhà hàng sang trọng và được thương lái săn lùng mỗi mùa thu hoạch.
Quả núc nác dài, na ná như quả phượng, là đặc sản ở vùng cao Tây Bắc
Núc nác là một loài cây thân gỗ cao từ 10 đến 20 mét, thân thẳng, tán rộng, có thể sống nhiều năm. Quả núc nác thuôn dài, dẹp, vỏ cứng, khi khô nứt ra để phát tán hạt. Trước đây, cây núc nác không được coi trọng, chỉ trồng làm hàng rào, trụ tiêu hoặc che nắng, che gió cho nương rẫy. Nhờ đặc tính sinh trưởng khỏe, chịu hạn, chịu nắng tốt, cây núc nác dễ bén rễ ở những khu đất nghèo dinh dưỡng - nơi ít loài cây nào sống được.
Nộm núc nác là đặc sản nổi tiếng được đưa vào trong các nhà hàng, quán ăn
Quả núc nác non được người dân hái về, nướng trên bếp củi cho cháy đen phần vỏ ngoài. Sau khi cạo sạch lớp cháy, phần thịt quả bên trong được cắt lát mỏng, ngâm rửa kỹ rồi đem trộn gỏi. Đây chính là món nộm núc nác, một đặc sản không thể thiếu trong mâm cơm ngày hè của người miền núi.
Món núc nác nộm gồm các gia vị: thịt ba chỉ hoặc cá nướng, cá khô rang giòn, chút chanh, muối, đường, lạc rang giã nhỏ, rau thơm, rau húng, tía tô… Tất cả trộn đều và để ngấm gia vị khoảng 5 phút. Vị đắng nhẹ của núc nác xen lẫn vị bùi bùi của lạc, vị béo của thịt cá và hương thơm của rau rừng khiến món ăn trở nên hấp dẫn khó cưỡng.
Quả núc nác thường được nướng lên trước khi đem đi chế biến
Ngày nay, các đầu bếp sáng tạo còn kết hợp núc nác với tai lợn, bì lợn, hoặc làm thành món salad kiểu mới phục vụ khách du lịch, làm tăng thêm giá trị ẩm thực cho loại quả tưởng chừng bỏ đi này.
Mùa thu hoạch núc nác rơi vào khoảng tháng 7 đến tháng 9 dương lịch. Vào vụ, tại các chợ vùng cao, núc nác được bán với giá từ 40.000 đến 70.000 đồng/kg. Nhiều gia đình thu hoạch vài chục cân quả tươi mỗi mùa, có thêm một khoản thu nhập để trang trải cuộc sống.
Thấy cây dễ trồng, ít sâu bệnh, chịu hạn tốt, nhiều hộ gia đình người Thái, người Mường đã chủ động nhân giống cây núc nác trong vườn nhà để vừa có quả ăn, vừa bán cho thương lái. Từ cây rừng không tên tuổi, núc nác giờ đây đang được “nâng tầm” thành cây đặc sản có giá trị kinh tế.
Không chỉ dừng lại ở giá trị ẩm thực, cây núc nác từ lâu đã được biết đến như một vị thuốc quý trong Đông y. Theo y học cổ truyền, quả và vỏ cây núc nác có vị đắng, tính mát, giúp mát gan, nhuận phế, thanh nhiệt, tiêu viêm. Dân gian thường dùng để chữa các chứng ho khan, viêm họng, đau dạ dày, vàng da, nổi mẩn ngứa, viêm da, ban sởi ở trẻ em…
PHÚ NGUYỄN