Ngày trước, khi thịt cá là những món ăn xa xỉ, không phải nhà nào cũng đủ tiền để mua thường xuyên thì tép khô là một trong những thực phẩm cứu đói. Các gia đình ở quê hầu như nhà nào cũng có một túi tép khô treo ở gác bếp, những ngày không có thức ăn hoặc những hôm mưa gió, bão lũ không thể đi chợ thì mang ra ăn.
Tép khô còn có tên gọi khác là moi khô, được làm từ những con tép biển nhỏ xíu, thường có kích thước chỉ bằng đầu đũa. Theo đó, sau khi đánh bắt về, tép biển được làm sạch, phơi khô dưới nắng tự nhiên. Tép biển có thân mềm, màu hồng nhạt hoặc trắng trong, khi phơi khô lại chuyển thành màu cam nhạt hoặc vàng rơm đặc trưng. Khác với tôm khô to thường được làm từ tôm sú hay tôm đất, tép khô nhỏ hơn nhiều, ăn cả vỏ, cho vị giòn rụm và đậm đà.
Hồi đó, chỉ cần một nắm tép khô, chút mỡ hành hay vài lát ớt là có thể "đánh bay" nồi cơm trắng. Tép khô rang mặn, tép kho quẹt, hoặc tép nấu canh chua... từng là "cứu cánh" của bao bữa ăn đạm bạc.
"Tép tươi vãi lên tấm lưới thông thoáng bốn hướng vừa nắng vừa gió rất nhanh khô. Chỉ một nắng trên biển là tép đã úa khô, chuyển qua màu hồng gạch, phơi thêm một nắng nữa là tép đã khô rang, vỏ tép tươi còn bóng hồng lên dưới nắng.
Hồi đó chưa có tủ lạnh như bây giờ, mẹ hay gác lên giàn bếp, treo lủng lẳng bên cạnh mấy xâu ớt khô, mấy bọc cá nục một nắng. Mùa mưa đến, chợ búa ít hàng, mẹ lấy nắm tép khô ra, cho vào chảo rang lên thơm phức, đổ thêm tí mỡ, tí nước mắm, cay cay mùi tiêu, ăn với cơm trắng là hết nồi lúc nào không hay.
Có bữa mẹ đổi món, bốc nắm tép khô cho vào cối giã sơ, trộn với hành tím, mắm, tiêu, rồi tao sơ qua trước khi đổ nước nấu canh. Canh rau tập tàng, rau ngót, bí xanh, hay mồng tơi gì cũng ngọt lịm, thơm thơm mùi biển, mùi đồng quê hoà lẫn", tài khoản My Hoàng kể.
Những năm gần đây, khi thịt cá đầy ắp mỗi ngày thì tép khô lại trở thành đặc sản, vừa ngon vừa lạ. Theo khảo sát, trên chợ mạng hay các sàn thương mại điện tử, tép khô được đóng gói cẩn thận, bán với giá từ 150.000-250.000 đồng/kg.
Bán tép khô, cá khô trên chợ mạng, chị Hoài Anh (ở Cầu Giấy, Hà Nội) chia sẻ: "Quê mình ở Nghệ An, ngày còn nhỏ hầu như trong nhà cũng có một túi tép khô, cá khô, cứ hôm nào mưa gió lại mang ra rim mặn ngọt hoặc nấu canh chua, xào với khế... Vài năm trước đợt nghỉ vì dịch bệnh, mình nhờ mẹ mua gửi ra ăn cho tiện, các đồng nghiệp và hàng xóm ở chung cư cũng nhờ mua hộ, rồi ai ăn cũng khen ngon và ủng hộ mình bán.
Mình nhớ tép khô được phơi 2-3 nắng sau khi đánh bắt về. So với nhiều loại hải sản khác thì con tép dễ làm hơn song vẫn phải chú ý tránh để bị ướt nước mưa. Đặc điểm của loại tép moi là ngọt, mềm, thơm, giàu canxi. Sau khi đến tay khách, từng con phải có mùi thơm mặn mòi của biển, thân có màu hồng nhạt tự nhiên, không phải do phẩm màu".
Hiện trong nhiều nhà hàng hay quán cơm ở Hà Nội cũng đưa một số món từ tép khô vào thực đơn như tép khô nấu canh, các món tép rang tóp mỡ, tép rang dưa, tép xào ngô... Đây cũng là một phần nguyên nhân khiến cho tép khô vốn bị quên lãng hay lép vế ngày càng được khách yêu thích hơn. Nhiều thực khách mê tép khô vì thích tìm lại hương vị dân dã của chốn quê hương, của tuổi thơ và những ngày lam lũ, đói khổ.
H.A