Ngày 30/4/1975, cả dân tộc thở phào nhẹ nhõm sau 30 năm máu lửa khốc liệt. Một thằng lính làm thơ là tôi không chỉ thở phào mà còn nhảy dựng lên. Phơi phới vui hòa bình, thống nhất.
 |
|
Nhà thơ Nguyễn Duy (Ảnh:CAND).
|
Sau 1975, bạt ngàn lính giải ngũ trở lại nơi xóm làng xơ xác sau chiến tranh. Nạn đói hoành hành khắp nước. Đột ngột lính Pôn Pốt tràn sang thảm sát dã man dân lành suốt một dải biên giới Tây Nam. Lại đột ngột súng nổ, lại chết người, lại cháy nhà, suốt toàn tuyến biên giới phía Bắc. Một thằng lính làm thơ là tôi đã cởi áo lính rồi, lại cùng lính ra mặt trận phía Nam, lên mặt trận phía Bắc.
Nền kinh tế quốc gia "tụt dốc theo chiều rơi thẳng đứng" (chữ của nhà thơ Tố Hữu-Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng lúc bấy giờ). Nhà tôi bắt đầu nuôi lợn trên lầu ba, nâng con lợn lên ngang tầm thời đại…
Thời đó, gia đình tôi ở trong khu tập thể Hội Văn Nghệ thành phố. Đêm đến, nghe tiếng tắc kè kêu trong thành phố, tôi lại bắt đầu mơ một điệp khúc mơ đơn sơ mộc mạc khác: "Hãy thức dậy, đất đai/ cho áo em tôi không còn vá vai/ cho phần gạo mỗi nhà không còn thay bằng ngô, khoai, sắn…".
Bắt đầu một nỗi day dứt khác: "Khoáng sản tiềm tàng trong ruột núi non/ châu báu vô biên dưới thềm lục địa/ rừng đại ngàn bạc vàng là thế/ phù sa muôn đời sữa mẹ/ sông giàu đằng sông và bể giàu đằng bể/ còn mặt đất hôm nay - em nghĩ thế nào?/ lòng đất rất giàu, mặt đất cứ nghèo sao?..."
Đó là nỗi day dứt của một thường dân. Một thường dân làm thơ. Từng chút, từng chút, ý tứ bài thơ Đánh thức tiềm lực tượng hình dần trong tâm trí tôi, nhưng đến đầu năm 1980 mới ngọ nguậy nở thành từng con chữ trên giấy. Những dòng chữ nặng nề và chậm chạp chở lênh đênh tâm sự trầm buồn chân thật như bọt bèo, như rều rác bập bềnh trôi trên dòng sông tuổi thơ.
Thêm rồi bớt, viết rồi sửa, đến giữa năm 1982 bài thơ dài ra thành vài trăm dòng. Tôi tự thấy nó còn nôm na lắm, ngôn ngữ thơ chưa được như ý. Nhưng cái được ở đây là cái tâm tình thật của tôi. Tôi dừng bài thơ lại với đọan kết:
Tôi muốn làm tiếng hát của em
Tiếng trong sáng của nắng và gió
Tiếng dẻo dai đòn gánh nghiến trên vai
Tiếng trần trụi lưỡi cuốc
Lang thang khắp đất nước
Hát bài hát Đánh thức tiềm lực.
Bài thơ "Đánh thức tiềm lực" đi từ trong lòng ra nên tôi thuộc lòng nó ngay từ lúc vừa viết vừa sửa, cứ lẩm bẩm một mình. Nhưng viết thế ấy thì in ở đâu và đọc cho ai? Nhà văn Nguyễn Quang Sáng an ủi tôi: "Cứ đợi đấy, rồi sẽ đến hồi có người nghe và có người in". Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn thì "triết" hơn: "Sự chân thành tự nó hóa giải bế tắc. Hãy xem lại cái cây mình có thật ngay thẳng không. Cây ngay chẳng sợ chết đứng".
Và lần đầu tiên công bố bài thơ Đánh thức tiềm lực, tôi đọc liền mạch hoàn chỉnh cho ông Võ Văn Kiệt, tức Sáu Dân - Uỷ viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy thành phố Hồ Chí Minh.
Khoảng đầu thu năm 1982, ông Sáu chuẩn bị thôi giữ chức Bí thư Thành ủy để ra Hà Nội làm Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng kiêm Chủ nhiệm Ủy ban Kế họach Nhà nước. Ông Nguyễn Quang Sáng chợt nảy sáng kiến họp mặt vài anh em bạn ruột để mời ông Sáu đến chơi. Cuộc "chơi" hôm đó thật thoải mái và vui vẻ. "Phe văn nghệ" có nhà văn Nguyễn Quang Sáng, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, Trần Long Ẩn, nhà thơ Nguyễn Bá (từ Cần Thơ lên) và tôi. "Phe chính trị" có mỗi ông Sáu.
Với nét cười hồn hậu, cởi mở, ông Sáu nói rất ít, không một lời "huấn thị", chỉ kể một kỉ niệm nhậu vui hồi chiến tranh, rồi chăm chú lắng nghe chúng tôi hát và "tự do ngôn luận". Nguyễn Quang Sáng nói chuyện viết và lách, viết đã khó, lách còn khó hơn. Trịnh Công Sơn vừa hát tình ca vừa góp ý với lãnh đạo thành phố về vấn đề…ẩm thực. Trần Long Ẩn trổ tài "ca bài ca cà chớn", những ca khúc lời nhại hài hước diễu cợt cả thời đại. Còn tôi, không biết nói gì hơn là "xin đọc tặng anh Sáu" một bài thơ vừa ráo mực, bài "Đánh Thức Tiềm Lực"…
Tôi đứng ngay ngắn, nhìn thẳng ông Sáu mà đọc, thấy ông không cười nữa, hơi cúi đầu đăm chiêu với gương mặt bình thản không phơi lộ cảm xúc.
Không ngắc ngứ, không ngừng nghỉ, tôi kéo một lèo khoảng mười phút cho đến hết bài thơ. Thấy ai nấy ngồi lặng. Ông Sáu cũng im lặng chốc lát, rồi chậm rãi: "Nặng lắm. Nhưng chịu được". Hình như ông vừa trải qua một cuộc tra tấn. Ông tiếp: "Nếu kể về cái tiêu cực thì tôi kể một tuần lễ không hết. Còn nếu kể về cái tích cực thì tôi kể một tháng cũng không hết. Nhưng vấn đề ở đây không phải là chống tiêu cực hay biểu dương tích cực. Vấn đề ở đây là con người, là văn hóa. Con người có thức dậy thì đất đai mới thức dậy được…".
Nghe ông Sáu, tôi thở phào nhẹ nhõm, trút bỏ nỗi lo ngại không xác định lâu nay vốn nặng trĩu lòng. Thì ra, những câu thơ "khó chịu" thế kia không phải chờ đến mai sau mới có người lắng nghe và chia sẻ. Những người "chịu nghe" và "chịu được" lọai thơ "nặng lắm" ấy đã hiện diện quanh tôi ngay từ "thời khó thở" đó.
Sau cuộc đọc thơ đó, tôi đem Đánh thức tiềm lực đi đọc và "tán phát" ở nhiều nơi. Có nơi "hoan hô nhiệt liệt", mời đọc, cho phát hành bài thơ bằng băng ghi âm hoặc bản in rô-nê-ô. Lại có nơi cấm đọc, cấm lưu hành cũng bài thơ đó. Nó xuất hiện muộn hơn trên mặt báo và sách. Lần đầu tiên Đánh thức tiềm lực được trên tờ Văn Nghệ Đồng Nai do nhà thơ Xuân Sách làm tổng biên tập, số tháng 12.1984.
Mãi 1986, bài thơ Đánh thức tiềm lực mới được đăng nguyên văn trên báo Tuổi Trẻ.. Năm 1987, Đánh thức tiềm lực có mặt đàng hoàng trong tập thơ Mẹ và Em cùng với bài viết Đi tìm tiềm lực trong thơ Nguyễn Duy của Nguyễn Quang Sáng (Nhà xuất bản Thanh Hóa). Và từ đó nó đã được chọn vào nhiều tuyển tập. Có một dòng đề từ ngay dưới tên bài thơ, tôi viết thêm sau cuộc đọc thơ vừa kể, để ghi nhớ một kỉ niệm sâu sắc thời kì trước đổi mới: " Tiễn đưa anh Sáu Dân đi làm kinh tế".
Lê Huyền (lược ghi)
Nguyên văn bài thơ:
ĐÁNH THỨC TIỀM LỰC
Tiễn đưa anh Sáu Dân đi làm kinh tế
Hãy thức dậy, đất đai !
cho áo em tôi không còn vá vai
cho phần gạo mỗi nhà không còn thay bằng ngô, khoai, sắn...
xin bắt đầu từ cơm no áo ấm
rồi sẽ đi xa hơn - đẹp và giàu, và sung sướng hơn
Đêm tân hôn kinh hoàng vì chồng say rượu
Đêm tân hôn kinh hoàng vì chồng say rượu
Tin tài trợ
Viêm xoang, hắt hơi, sổ mũi: Dùng thứ này 1 đợt là "Khỏe Ngay"
Viêm xoang, hắt hơi, sổ mũi: Dùng thứ này 1 đợt là "Khỏe Ngay"
Tin tài trợ
Khoáng sản tiềm tàng trong ruột núi non
châu báu vô biên dưới thềm lục địa
rừng đại ngàn bạc vàng là thế
phù sa muôn đời sữa mẹ
sông giàu đằng sông và bể giàu đằng bể
còn mặt đất hôm nay em nghĩ thế nào ?
lòng đất rất giàu, mặt đất cứ nghèo sao ?
* * *
Lúc này ta làm thơ cho nhau
đưa đẩy mà chi mấy lời ngọt lạt
ta ca hát quá nhiều về tiềm lực
tiềm lực còn ngủ yên...
* * *
Tôi lớn lên trên bờ bãi sông Hồng
trong màu mỡ phù sa máu loãng
giặc giã từ con châu chấu con cào cào
mương máng đê điều ngổn ngang chiến hào
trang sử đất ngoằn ngoèo trận mạc
giọt mồ hôi nào có gì to tát
bao nhiêu đời mặn chát các dòng sông
Bao nhiêu thời vỡ đê trắng đất mất đồng
thuyền vỏ trấu mỏng manh ba chìm bảy nổi
khúc dân ca cũng bèo dạt mây trôi
hột gạo nõn nà hao gầy đi vì thiên tai
đói
đói thâm niên
đói truyền đời
điệu múa cổ cũng chậm buồn như đói ...
* * *
Tôi đã qua những chặng đường miền Trung bỏng rát và dai dẳng
một bên Trường-sơn-cây-xanh
bên còn lại Trường-sơn-cát-trắng
đồng bằng hình lá lúa gầy nhẳng
cơn bão chưa qua, hạn hán đổ tới rồi
ngọn cỏ nhọn thành gai trốn không khỏi úa
đất nứt nẻ ngỡ da người nứt nẻ
cơn gió lào rát ruột lắm em ơi
Hạt giống ở đây chết đi sống lại
hạt gạo kết tinh như hạt muối
cây lúa đứng lên cũng đạp đất đội trời.
* * *
Tôi về quê em - châu thổ mới bồi
sông Cửu Long giãn mình ra biển
đất cuồn cuộn sinh sôi và dịch chuyển
cây mắm cây tràm lặn lội mở đường đi
Đất tân sinh ngỡ ngọt ngào trên mặt
lòng còn chát chua nào mặn nào phèn
má sung sức và ba cường tráng thế
man mác âu sầu câu hát ru em
Đã qua đi những huyền thoại cũ mèm
những đồng lúa ma không trồng mà gặt
những ruộng cá không nuôi mà sẵn bắt
những ghểnh cẳng, vuốt râu mà làm chơi ăn thật
miếng ăn nào không nước mắt mồ hôi !
Ruộng bát ngát đó thôi, và gạo đắt đó thôi
đất ghiền phân vô cơ như người ghiền á phiện
con rầy nâu khoét rỗng cả mùa màng
thóc bỏ mục ngoài mưa thiếu xăng dầu vận chuyển
phà Cần Thơ lê lết người ăn xin
cây đàn hát rong não nề câu vọng cổ
quán nhậu lai rai - nơi thừa thiếu trốn tìm
* * *
Này, đất nước của ba miền cày ruộng
chưa đủ no cho đều khắp ba miền
ta ca hát quá nhiều về tiềm lực
tiềm lực còn ngủ yên.
* * *
Lúc này, tôi làm thơ tặng em
em có nghĩ tôi là đồ vô dụng ?
vô dụng lấy đi của cuộc sống những gì ?
và trả lại được gì cho cuộc sống ?
Em có nghĩ tôi là con chích chòe
ăn và gại mỏ ?
Em có nghĩ tôi là tay chuyên sản xuất hàng giả ?
Em có nghĩ tôi là kẻ thợ chữ đục đẽo nát cả giấy
múa võ bán cao trên trang viết mong manh ?
tình nghĩa nhập nhằng với cái hư danh ?...
tờ giấy chép văn thành tờ giấy bạc ?
Em có nghĩ...
mà thôi !
* * *
Xin em nhìn kia - người cuốc đất
(tôi cũng từng chai tay cuốc đất)
cái cuốc theo ta đời này, đời khác
lưỡi cuốc nhỏ nhoi liếm sạch cánh đồng rồi
dướn mình cao
chĩa cuốc lên trời
bổ xuống đánh phập
đẹp lắm chứ cái tạo hình cuốc đất !
Xin em nhìn kia- người gánh phân, gánh thóc
(tôi cũng từng mòn vai gánh phân, gánh thóc)
kẽo kẹt hai vai một nhịp cầu vồng
đẹp lắm chứ cái tạo hình gồng gánh
Những cái đẹp kia... em có chạnh lòng không ?
cái đẹp gợi về thuở ngày xưa ngày xửa
nhịp theo tiết tấu chậm buồn
cái đẹp ấy lẽ ra không nên tồn tại nữa !
Em có chạnh lòng chăng
giữa thành phố huy hoàng năm một chín tám mốt
bỗng hiện lù lù cụ xe hơi chạy than
vệt than rơi tóe lửa mặt đường
Em có chạnh lòng chăng
xích lô đạp càng ngày càng nghênh ngang
xích lô máy và xe lam chạy dầu vừa nã đại liên vừa phun khói độc
người đi bộ vừa đi vừa nghĩ về tiềm lực
tiềm lực còn ngủ yên...
* * *
Tôi trót sinh ra nơi làng quê nghèo
quen cái thói hay nói về gian khổ
dễ chạnh lòng trước cảnh thương tâm
Làng tôi xưa toàn nhà tranh vách đất
bãi tha ma không một cái mả xây
mùa gặt hái rơm nhiều thóc ít
lũ trẻ chúng tôi vầy đất tối ngày
Thuở tới trường cũng đầu trần chân đất
chữ viết loằng ngoằng củ sắn ngọn khoai
thầy giáo giảng rằng
nước ta giàu lắm !...
lớp lớp trẻ con cứ thế học thuộc bài
* * *
Lúc này
tôi và em không còn là lũ trẻ con nữa
ta biết buồn để biết lạc quan
để nhắn lại sau ta cho lớp lớp trẻ con
(dù sau này dầu mỏ đã phun lên
quặng bôxít cao nguyên đã thành nồi thành soong
thành tàu bay hay tàu vũ trụ
dù sau này có như thế... như thế... đi nữa
chúng ta vẫn cứ nên nhắn lại)
đừng quên đất nước mình nghèo !
Lúc này
tôi và em không còn là lũ trẻ con nữa
tuổi thanh xuân trọn vẹn cuộc chiến tranh
sau lưng ta là kỷ niệm bi tráng
trước mặt ta vẫn con đường gập ghềnh
vẫn trang trọng tấm lòng trung thực
dù có thể lỗi lầm - làm thế nào mà biết trước
dù có sao thì cũng phải chân thành.
Xưa mẹ ru ta ngủ yên lành
để khôn lớn ta hát bài đánh thức
có lẽ nào người lớn cứ ru nhau
ru tiềm lực ngủ vùi trong thớ thịt.
* * *
Tiềm lực còn ngủ yên
trong quả tim mắc bệnh đập cầm chừng
Tiềm lực còn ngủ yên
trong bộ óc mang khối u tự mãn
Tiềm lực còn ngủ yên
trong con mắt lờ đờ đục thủy tinh thể
Tiềm lực còn ngủ yên
trong lỗ tai viêm chai màng nhĩ
Tiềm lực còn ngủ yên
trong ống mũi khò khè không nhận biết mùi thơm
Tiềm lực còn ngủ yên
trong lớp da biếng lười cảm giác
Năng động lên nào
từ mỗi tế bào từ mỗi giác quan
cố nhiên cần lưu ý tính năng động của cái lưỡi
* * *
Cần lưu ý
lời nói thật thà có thể bị buộc tội
lời nịnh hót dối lừa có thể được tuyên dương
đạo đức giả có thể thành dịch tả
lòng tốt lơ ngơ có thể lạc đường
Cần lưu ý
có cái miệng làm chức năng cái bẫy
sau nụ cười là lởm chởm răng cưa
có cái môi mỏng hơn lá mía
hôn má bên này bật máu má bên kia
có trận đánh úp nhau bằng chữ nghĩa
khái niệm bắn ra không biết lối thu về
Cần lưu ý
có lắm sự nhân danh lạ lắm
mượn áo thánh thần che lốt ma ranh
nhân danh thiện tâm làm điều ác đức
rao vị nhân sinh để bán món vị mình
Cần lưu ý
có lắm nghề lạ lắm
nghề mánh mung cứa cổ bóp hầu nhau
nghề chửi đổng, nghề ngồi lê, nghề vu cáo
nghề ăn cắp lòng tin và chẹt họng đồng bào
có cả nghề siêu nghề gọi là nghề không làm gì cả
thọc gậy bánh xe cũng một thứ nghề...
Bộ sưu tập những điều ngang trái ấy
phù chú ma tà ru tiềm lực ngủ mê
* * *
Tôi muốn được làm tiếng hát của em
tiếng trong sáng của nắng và gió
tiếng chát chúa của máy và búa
tiếng dẻo dai đòn gánh nghiến trên vai
tiếng trần trụi của lưỡi cuốc
lang thang
khắp đất nước
hát bài hát
ĐÁNH THỨC TIỀM LỰC...
(Tp. Hồ Chí Minh, 1980 - 1982 )
Theo Vietnamnet