Tháng 2/1943, Đảng ban hành Đề cương về văn hóa Việt Nam do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo và được thông qua tại Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng. Đề cương về văn hóa năm 1943 là văn kiện đặt nền móng, mở đường cho việc xây dựng lý luận văn hóa cách mạng ở Việt Nam, là ngọn cờ tập hợp, cổ vũ giới trí thức, văn nghệ sĩ nước nhà hăng hái tham gia sự nghiệp cách mạng do Đảng ta lãnh đạo.
80 năm qua, Đề cương về Văn hóa Việt Nam năm 1943 với ba nguyên tắc: dân tộc, khoa học, đại chúng - vẫn có những ý nghĩa, giá trị hết sức to lớn về lý luận và thực tiễn đối với công cuộc xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
PV Tri thức và Cuộc sống đã có cuộc trao đổi với Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga - Phó trưởng Đoàn ĐBQH tỉnh Hải Dương xung quanh nội dung này.
 |
|
Đề cương về văn hóa Việt Nam 1943
|
Phải ra sức giữ gìn những tinh hoa bản sắc văn hóa Việt Nam
Ba nguyên tắc dân tộc, khoa học, đại chúng trong Đề cương về Văn hóa Việt Nam năm 1943 đến nay vẫn có những ý nghĩa, giá trị hết sức to lớn, bà nhận định sao về việc này?
- Đề cương về văn hóa Việt Nam do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo năm 1943 đã ra đời tròn 80 năm. Trong 80 năm ấy, tình hình đất nước, tình hình thế giới cũng như những nhiệm vụ Cách mạng của Đảng, của dân tộc đã có nhiều biến chuyển, nhưng bản “Đề cương về văn hóa” vẫn còn nguyên giá trị.
Đảng ta luôn coi trọng việc gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc, coi đó là nền tảng vô cùng quan trọng để phát triển toàn diện đất nước, cũng là một phần cốt lõi của sự nghiệp Cách mạng. “Đề cương về văn hóa” với ba nguyên tắc cơ bản: Dân tộc, đại chúng và khoa học không chỉ có ý nghĩa sâu sắc trong “cuộc vận động văn hóa nước Việt Nam trong giai đoạn này” mà vẫn có những ý nghĩa, giá trị hết sức to lớn về lý luận và thực tiễn đối với công cuộc xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Tuy nhiên, với tình hình thực tế hiện nay, nội hàm của ba nguyên tắc trên mang ý nghĩa mở rộng, linh hoạt hơn so với giai đoạn bản “Đề cương về văn hóa” ra đời.
Ví dụ, khi phát xít Nhật muốn biến Việt Nam thành bán thuộc địa của Nhật nên đẩy mạnh chính sách xâm chiếm Việt Nam trên mọi phương diện, từ quân sự, chính trị, kinh tế cho đến văn hóa. Song song với đó, thực dân Pháp cũng ra sức truyền bá những tư tưởng văn hóa độc hại vào Việt Nam như chủ nghĩa đầu hàng, văn hóa ngu dân, chủ nghĩa hư vô... thì nguyên tắc “dân tộc hóa” về văn hóa là việc nỗ lực chống lại mọi chủ trương nô dịch và thuộc địa để văn hóa Việt Nam phát triển một cách độc lập.
Ngày nay, tính dân tộc trong văn hóa là việc chúng ta phải ra sức giữ gìn những tinh hoa bản sắc văn hóa Việt Nam, thực hiện “hội nhập mà không hòa tan” trong bối cảnh giao lưu, tiếp thu văn hóa toàn cầu.
Bồi đắp lối sống đẹp đẽ không thể nào tách rời việc bồi đắp, phát triển văn hóa
Để Đề cương văn hóa Việt Nam năm 1943 có sức sống và những giá trị căn bản tiếp tục được phát huy trong bối cảnh ngày nay, theo bà, cần những giải pháp nào?
- Trong bối cảnh mới, những nguyên tắc xây dựng văn hóa Việt Nam cũng mang nội hàm mới, phong phú và sâu sắc hơn. Nguyên tắc “đại chúng hóa” thời kỳ Đề cương về văn hóa ra đời là “chống mọi chủ trương hành động làm cho văn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng”. Còn hiện tại, bên cạnh ý nghĩa đó, còn là việc làm cho văn hóa hướng đến đối tượng phục vụ là đông đảo quần chúng nhân dân, là kết tinh vẻ đẹp tâm hồn, ý chí và nguyện vọng của nhân dân.
Đặc biệt là trong sáng tạo văn học nghệ thuật, bên cạnh việc bộc lộ cái tôi cá nhân của người nghệ sỹ, thì cái tôi ấy cũng phải có chung nhịp đập với triệu triệu trái tim quần chúng nhân dân, phản ánh được khát vọng, tình yêu cũng như những nỗi lo âu, trăn trở, đau đớn... của nhân dân.
Tính đại chúng của văn hóa trong thời hiện tại còn bao hàm cả tính nhân loại. Nghĩa là văn hóa Việt Nam không chỉ khuôn trong phạm vi ảnh hưởng, tác động, phục vụ nhân dân Việt Nam mà còn vươn ra thế giới.
Trên thực tế, chúng ta đã thấy rất rõ điều này. Hàng năm, khách du lịch quốc tế đến Việt Nam để thưởng thức, khám phá văn hóa Việt Nam ngày một tăng. Việt Nam cũng được nhiều tạp chí, tổ chức về du lịch uy tín thế giới bình chọn là điểm đến văn hóa hấp dẫn. Nhiều nghệ sỹ của Việt Nam đã ghi dấu ấn của mình ở những đấu trường quốc tế...
Tính khoa học của văn hóa ngày nay không những là việc “chống lại tất cả những gì làm cho văn hóa trái khoa học, phản tiến bộ” mà còn là việc chủ động ứng dụng những thành tựu của khoa học hiện đại vào việc sáng tạo, bảo tồn, truyền bá, thưởng thức... văn hóa. Việc tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa văn hóa của thế giới cũng là biểu hiện của tính khoa học trong phát triển văn hóa.
Càng mở rộng hội nhập và hợp tác quốc tế trên lĩnh vực văn hóa, những nguyên tắc: dân tộc, đại chúng và khoa học về phát triển văn hóa càng mang ý nghĩa lớn lao để nuôi dưỡng, gìn giữ và phát huy sức mạnh của nền văn hóa dân tộc.
 |
| Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga, Phó trưởng Đoàn ĐBQH tỉnh Hải Dương |
Đề cương về văn hóa là động lực thúc đẩy sự phát triển của văn hóa – nguồn lực nội sinh để phát triển bền vững đất nước, việc tuyên truyền nội dung của Đề cương có ý nghĩa thế nào?
Với những ý nghĩa to lớn và sâu sắc, là kim chỉ nam cho đường lối phát triển văn hóa nước nhà, Đề cương về văn hóa Việt Nam cần được tuyên truyền sâu rộng. Việc tuyên truyền này không chỉ có ý nghĩa giúp cho toàn thể nhân dân nắm được về nội dung, ý nghĩa, bối cảnh ra đời... của Đề cương về văn hóa mà còn là động lực thúc đẩy sự phát triển của văn hóa – nguồn lực nội sinh để phát triển bền vững đất nước.
Nhất là trong thời điểm hiện tại, với sự phát triển mạnh mẽ, nhanh chóng của công nghệ số, với cường độ gấp gáp của nhịp sống hiện đại, với sự giao lưu, hội nhập sâu rộng và toàn diện với thế giới, có lúc có nơi còn có biểu hiện của sự sao nhãng về phát triển và giữ gìn bản sắc văn hóa, của những nhận thức còn lệch lạc về văn hóa.
Khi chúng ta đang gióng lên hồi chuông cảnh báo về những biểu hiện đạo đức xã hội xuống cấp thì việc bồi đắp tâm hồn, tình cảm, lối sống đẹp đẽ cho con người không thể nào tách rời việc bồi đắp và phát triển văn hóa.
Xin cảm ơn bà về cuộc trao đổi!
Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 gồm 5 phần, trình bày một cách ngắn gọn, súc tích nhưng vẫn đảm bảo hệ thống các quan niệm, phạm trù, các quan điểm chỉ đạo, mục tiêu, phương châm, nguyên tắc của nền văn hóa dân tộc, với phương pháp tiếp cận khoa học; nổi bật là những luận điểm sau:
Một là, xác định rõ nội dung, phạm vi, vị trí, vai trò của văn hóa trong cách mạng giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa. Đề cương nêu rõ: văn hóa bao gồm cả tư tưởng, học thuật, nghệ thuật; mặt trận văn hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa) ở đó người cộng sản phải hoạt động, không phải chỉ làm cách mạng chính trị mà còn phải làm cách mạng văn hóa nữa. Đồng thời, có lãnh đạo được phong trào văn hóa Đảng mới ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả.
Hai là, cách mạng văn hóa muốn hoàn thành phải do Đảng lãnh đạo. Trên cơ sở chỉ rõ tính chất văn hóa Việt Nam trong quá khứ và hiện tại (1943), chỉ rõ những nguy cơ của Văn hóa Việt Nam dưới ách phát xít Nhật - Pháp; những thủ đoạn của Nhật - Pháp trói buộc và giết chết văn hóa Việt Nam; dự kiến về tiền đồ văn hóa Việt Nam, Đề cương khẳng định cách mạng nhất định thắng lợi, văn hóa Việt Nam sẽ cởi được xiềng xích, đuổi kịp văn hóa mới, tiến bộ trên thế giới. Muốn vậy, phải làm cách mạng về văn hóa, “cách mạng vǎn hóa muốn hoàn thành phải do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo”.
Ba là, để thực hiện cuộc cách mạng văn hóa ở nước ta phải nắm vững “ba nguyên tắc vận động”, đó là: dân tộc hóa, đại chúng hóa và khoa học hóa. Trong đó, dân tộc hóa là chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa, khiến cho vǎn hóa Việt Nam phát triển độc lập. Đại chúng hóa là chống mọi chủ trương hành động làm cho vǎn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng, con người phải là trung tâm, là chủ thể của các hoạt động văn hóa. Khoa học hóa là chống lại tất cả những cái gì làm cho vǎn hóa trái khoa học, phản tiến bộ, biết bảo tồn, chắt lọc những nét đẹp truyền thống dân tộc, đồng thời phải chống những cái cũ kĩ, lạc hậu, dị đoan.
Đảng ta cũng khẳng định: “Muốn cho ba nguyên tắc trên đây thắng, phải kịch liệt chống những xu hướng vǎn hóa bảo thủ, chiết trung, lập dị, bi quan, thần bí, duy tâm... Nhưng đồng thời cũng phải chống xu hướng vǎn hóa quá trớn”. Có thể thấy, ba nguyên tắc trên là sự trả lời đúng đắn và kịp thời cho các nhu cầu cấp thiết nổi lên trong một thời điểm trọng đại của lịch sử. Và do khả năng định hướng, tập hợp, đưa tất cả đội ngũ trí thức tham gia cách mạng, nó đã góp phần quan trọng làm nên thành công của Cách mạng tháng Tám 1945, tạo cơ sở lý luận cho sự nghiệp xây dựng một nền văn hóa kháng chiến - kiến quốc trong những năm tiếp theo.
Bốn là, để đặt nền móng và định hướng xây dựng một nền văn hóa cách mạng mới, cần tiến hành tổng hợp các biện pháp công khai và bí mật, với nhiều hình thức khác nhau, đồng thời kết hợp chặt chẽ, nhuần nhuyễn hai nhiệm vụ “xây” và “chống”. Đề cương nhấn mạnh nhiệm vụ cần kíp của những nhà văn hóa Mácxít là phải chống lại văn hóa phát xít, phong kiến, thoái bộ, nô dịch, ngu dân, phỉnh dân; phát huy văn hóa dân chủ thông qua việc tranh đấu bảo vệ học thuyết, tư tưởng, làm cho thuyết duy vật biện chứng và duy vật lịch sử thắng, tranh đấu về tông phái văn nghệ, chống chủ nghĩa cổ điển, chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa tự nhiên, chủ nghĩa tượng trưng..., làm cho xu hướng tả thực xã hội chủ nghĩa thắng; tranh đấu về tiếng nói, chữ viết, thống nhất và làm giàu thêm tiếng nói, xác định phong cách văn Việt Nam, cải cách chữ quốc ngữ…
Có thể khẳng định Đề cương về văn hóa năm 1943 là văn kiện đặt nền móng, mở đường cho việc xây dựng lý luận văn hóa cách mạng ở Việt Nam, là ngọn cờ tập hợp, cổ vũ giới trí thức, văn nghệ sĩ nước nhà hăng hái tham gia sự nghiệp cách mạng do Đảng ta lãnh đạo.
>>> Mời độc giả xem thêm video TS Bàn Tuấn Năng, Viện Văn hóa và Phát triển, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh chia sẻ về việc hỗ trợ, giúp các sinh viên người Dao:
Hải Ninh