Không chỉ là một Trạng nguyên giỏi cả văn lẫn toán, lại thắng thắn, trung thực Lương Thế Vinh còn là người hết sức gần gũi với dân. Ngay cả khi rời bỏ quan trường, về quê sinh sống ông vẫn có những đóng góp to lớn cho dân, cho nước.
Chấn chỉnh việc thi cử
Năm Bính Ngọ, năm Hồng Đức thứ 12 (1486) quan Hàn lâm Chưởng viện sự Lương Thế Vinh đã dâng sớ tâu vua chấn chỉnh lại việc tổ chức khoa cử. Lúc đó các quan viên thư lại tuy chưa đỗ kỳ thi Hương cũng cho vào thi Hội ngay, đưa đến tình trạng có người không học đến nơi đến chốn vẫn tìm cách đỗ đạt. Vua Lê Thánh Tông đã ra sắc chỉ quan viên ai muốn theo đuổi khoa cử, nhất thiết phải qua phủ huyện sát hạch như lệ thường dân, thi Hương đậu cố tiến sĩ mới cho vào thi Hội. Từ đó việc thi cử mới trở lại nghiêm chỉnh, chọn được nhiều người hiền tài cho đất nước.
Ngoài 50 tuổi, chán cảnh quan trường, Lương Thế Vinh xin nhà vua cho về trí sĩ tại quê nhà để sống cuộc đời thanh bần, lạc đạo, cùng dân làng dạo chơi, xem hát, xem chèo.
 |
| Tranh minh họa. |
Lỡm quan huyện
Theo lời truyền tụng tại quê nhà, một hôm ông đang cùng vui chơi đàm đạo cùng một số bô lão trong một quán nước đầu làng Cao Hương. Bỗng được tin quan huyện Thiên Bản sắp đi qua. Quan huyện vốn có tiếng là hống hách, hay sách nhiễu, quát nạt dân. Lương Thế Vinh nảy ra một ý, bèn bảo các cụ hãy đi đi, để một mình ông ngồi chơi ở quán. Tiếng trống, tiếng loa càng đến gần, rồi tốp lính khiêng cáng quan huyện hiện ra ở đầu làng, tiến dần đến quán nước. Hai tên lính è cổ khiêng viên tri huyện béo ị nằm nửa thức nửa tỉnh trên cáng.
Đến quán nước, viên tri huyện ra lệnh cho lính bắt phu thay để khiêng cáng. Bọn lính xông vào quán chỉ nhìn thấy một mình Lương Thế Vinh, liền bắt ông phải ra khiêng cáng. Ông bình thản ra khiêng cáng không nói năng gì. Khiêng được một dặm đường, khi ra khỏi làng, gặp một người đi chợ về ông vội gọi to: Này bác, bác về qua Vân Cát nhờ báo hộ với quan Thám Hoa sang thay tôi khiêng cáng cho quan huyện.
Vị Thám hoa làng Vân Cát chính là Trần Bích Hoàng có thụ nghiệp với Lương Thế Vinh, đậu khoa Mậu Tuất, đời Hồng Đức (1478), nổi tiếng là người học giỏi trong vùng. Quan huyện đang mơ mơ màng màng trên võng, nghe ông nói thế, biết rằng ông chính là quan trạng Lương Thế Vinh, thì hồn vía lên mây, vội nhảy từ trên cáng xuống đất, đập đầu van xin ta tội.
Quan Trạng nghiêm khắc răn dạy từ nay về sau không được hạch sách người dân như thế nữa. Quan huyện lạy như tế sao, mời quan Trạng ngồi lên cáng để tự mình cáng ông lại nhà. Lương Thế Vinh xua tay từ chối. Vừa lúc đó dân làng ra đón ông. Ông vui vẻ cùng họ trở lại làng, chuyện trò râm ran, còn quan huyện lủi thủi cùng quân lính đi bộ đến huyện đường.
Ông mất ngày 26 tháng 8 năm Bính Thìn (1496) tại quê nhà, thọ 55 tuổi. Khi ông qua đời, vua Lê Thánh Tông rất thương tiếc và viết một bài thơ khóc Trạng, trong đó có những câu:
"... Khí thiên đã lại thu sơn nhạc/Danh lạ còn truyền để quốc gia/Khuất ngón tay than tài cái thế/Lấy ai làm Trạng nước Nam ta".
Đức Chí