Buôn Buôr có từ bao giờ?
Buôn Buôr thuộc xã Tâm Thắng (Cư Jút, Đăk Nông) được Bộ VH-TT&DL sau nhiều lần khảo sát, đánh giá đã đi đến kết luận cuối cùng là buôn làng cổ nhất của người Êđê ở Tây Nguyên. Lúc đầu, nhiều người còn hoài nghi, nhưng những cứ liệu chính xác đã thuyết phục người Tây Nguyên và họ coi đây là cái nôi nguồn cội.
Tuy nhiên, cũng có những câu chuyện không chính thức về sự hình thành của buôn Buôr. Có người nói 100 năm, người nói lâu hơn cả cây Pơ-lang ở cuối buôn làng. Trưởng buôn là ông Yba Êban cũng bảo: "Chẳng biết chính xác là buôn có từ bao giờ đâu. Như bố mẹ tao thì bảo là hơn 100 năm. Nhưng già làng khác thì nói có hàng nghìn năm rồi".
 |
| Nhà dài cổ ở buôn Buôr. |
Người lập ra buôn Buôr là hai ông MaNu và Ê Tai, sau đó người kế nhiệm là ông AE Hgan. Buôn Buôr trước đây còn có một vị tướng chỉ huy để săn bắt thú rừng, đó là ông Ybuêc Ktul. Sau khi vị tướng này chết đi, buôn Buôr không còn người lãnh đạo để săn bắt nữa. Những huyền thoại về buôn làng cổ nhất Tây Nguyên này cũng đi vào dĩ vãng mà không có một ghi chép nào để lại.
Cho đến nay, buôn Buôr đã trở thành một nơi du lịch dành cho những ai muốn tìm đến cảm giác thanh bình, yên ả và tất nhiên cả sự hoài cổ về một thời đã qua. Vì có lẽ, ngày nay Tây Nguyên không còn nhiều những đặc trưng nhà sàn, nhà rông mà thay thế vào đó là gạch, nhà cao tầng san sát nhau ken đặc và chật cứng.
 |
| Chiếc ghế dài trong nhà. |
Đặc sắc nhà dài
Theo Trưởng buôn Yba Êban, hiện nay buôn Buôr có 169 hộ với trên 1.000 nhân khẩu chủ yếu là người dân tộc Êđê. Với đồng bào Êđê ở buôn Buôr thì những ngôi nhà sàn không chỉ đơn giản là nơi sinh hoạt mà là sự sống, là linh hồn, bản sắc của dân tộc, nên nhà sàn được bảo quản, sử dụng và xây dựng nhà ở theo kiểu kiến trúc nhà sàn dài vô cùng đặc biệt.
Nhà càng dài thì càng chứng tỏ gia đình đó đông người với nhiều thế hệ. Như nhà của già Y Khia có 10 người chung sống trong ngôi nhà sàn dài và cùng nhau làm ăn, sinh sống. Thậm chí, có gia đình lên tới 20 người với 4 thế hệ sống chung trong một ngôi nhà dài tới 50m.
Trong các ngôi nhà dài bao giờ cũng đặt một chiếc ghế dài tương ứng với ngôi nhà. Có nghĩa là chiếc ghế có thể dài tới vài chục mét. Chiếc ghế là nơi để khách khứa ngồi dự hội khi chủ nhà có bày tiệc mừng lúa mới, giỗ chạp hay phong tục bỏ mả. Các già làng và những người vai vế sẽ ngồi lên chiếc ghế đó đánh cồng chiêng chung vui với gia đình.
 |
| Nhà dài cổ đều có cầu thang nhỏ dẫn lên phía trên. |
Theo thống kê thì buôn Buôr hiện vẫn còn giữ nguyên vẹn hơn 20 ngôi nhà sàn truyền thống, cùng hàng chục bộ cồng chiêng và khung dệt thổ cẩm. Nhà nào cũng biết làm rượu cần, đan lát các đồ dùng bằng tre nứa, chế tác các nhạc cụ dân tộc.
Đặc biệt là những nghi lễ mà một thời chúng ta cho đó là hủ tục lạc hậu như lễ cúng nhà mới, lễ cúng bến nước, lễ rước Kpan, lễ bỏ mả... vẫn được gìn giữ một cách nguyên vẹn. Chính vì thế mà năm 2008, buôn Buôr được Bộ VH-TT&DL công nhận là buôn cổ của người Ê đê cần được giữ gìn và phát huy.
Chúng tôi theo chân ông Yba Êban đi khắp buôn làng. Những ngôi nhà sàn hiện ra thật đặc biệt. Vì có lẽ, ở đất nước ta những ngôi nhà sàn đúng nghĩa còn tồn tại chỉ đếm trên đầu ngón tay. Vì ngày nay, nhà sàn dài đâu phải bằng gỗ lợp tranh cói rơm rạ, mà hầu hết đã thay thế gạch vữa kiên cố mái tôn.
 |
| Giếng nước trùng tu xong cũng không sử dụng được. |
Dự án nửa vời
Dự án bảo tồn buôn Buôr cổ của người dân tộc Êđê được phê duyệt với tổng vốn đầu tư hơn 6 tỷ đồng từ năm 2007 và giao Sở VH-TT&DL tỉnh Đăk Nông làm chủ đầu tư. Mục tiêu của dự án là bảo vệ công trình văn hóa vật thể và phi vật thể của đồng bào Êđê, đặc biệt là phần nhà dài và bến nước, để giữ lại buôn cổ duy nhất còn mang đậm bản sắc.
Từ khi dự án được triển khai đến nay đã 6 năm, nhưng hạng mục các công trình của buôn Buôr như nhà dài, bến nước lại đang dần mục nát, xuống cấp, hư hại. Người buôn Buôr cho rằng, đó là một dự án nửa vời bởi cho đến nay những hạng mục trùng tu chỉ như muối bỏ bể. Thậm chí đã từ rất lâu chính quyền đã ngừng triển khai những hoạt động mang tính bảo tồn.
Người buôn Buôr cho hay, mấy năm gần đây việc sửa chữa của dự án chưa đâu vào đâu, trong khi nếu các gia đình tự sửa lại gặp khó khăn chi phí vì không còn gỗ để làm. Nếu không sửa lại thì không ai dám ở, còn nếu sửa lại thì chỉ còn cách xây gạch bao quanh thay cho gỗ.
 |
| Một nhà sàn cách tân ở buôn Buôr. |
Có lẽ vì thế, mà hiện nay đa số bà con đã phá nhà dài để làm sát đất với đủ mọi kiểu dáng, kể cả nhà tầng khang trang. Không chỉ riêng gia đình ông Y Banh mà nhiều gia đình trong buôn cũng bức xúc trước cảnh cứ để nhà dài xuống cấp, muốn bỏ cũng không được muốn tự làm cũng không xong.
Già làng Y Sam cho hay: "Giữ phong tục trong thời hiện đại là rất tốt, nhưng bà con ở đây cuộc sống khó khăn lắm. Từ khi dự án này triển khai, chúng tôi lo trông coi, bảo vệ nhà của mình. Nhưng mỗi năm lại hư hỏng thêm, bà con không có điều kiện mua gỗ, mua tre để sửa, thà phá bỏ để làm nhà xây thì ổn định hơn".
Thiết nghĩ, với sự cực đoan của thời tiết hiện nay, thì những ngôi nhà sàn dài - đặc trưng Tây Nguyên sẽ chẳng cần nhiều thời gian để mục ruỗng, hư hại. Xem ra, nguy cơ buôn cổ bị xoá sổ không còn xa nữa.
"Buôn Buôr luôn ẩn chứa những nét văn hoá tuyệt vời mà không phải ở đâu cũng có. Cái chất cổ kính của buôn làng gần như tích tụ lại trong buôn Buôr. Tuy nhiên, càng ngày thì sự mai một văn hoá vật thể và phi vật thể càng làm cho buôn cổ mất đi bản sắc. Nhìn thấy đấy, nhưng khó có giải pháp để giữ lại, chứ chưa nói đến phát huy, phát triển".
Ông Ngỗ Lãm (Trưởng phòng Văn hoá huyện Cư Jút)
Quách Hoà