Tên gọi hàm chứa cả văn hóa
 |
| GS Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Tín ngưỡng dân gian Việt Nam. |
GS Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Tín ngưỡng dân gian Việt Nam cho rằng, các yếu tố như kinh tế, chính trị, đường lối... có thể thay đổi nhưng văn hóa thì không bao giờ. Cái gì là văn hóa thì hàng nghìn đời vẫn có giá trị.
Đã có nhiều bài học
UBND TP Hà Nội đang lấy ý kiến các cơ quan chuyên môn, các tổ chức Đảng, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các đoàn thể và các nhà khoa học về đề xuất đổi tên cầu Nhật Tân thành cầu Hữu nghị Việt - Nhật. Dưới góc nhìn văn hóa, quan điểm của ông thế nào?
Trước đây cũng có những câu chuyện tương tự rồi. Tôi còn nhớ khi cầu Thăng Long bây giờ hoàn thành, người ta cũng dự định đặt tên nó là cầu hữu nghị Việt - Xô, sau này thấy rằng phương án đó không ổn nên lại đổi thành Thăng Long. Cầu Long Biên, ban đầu tên là cầu Doumer theo tên của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer, sau này đổi thành Long Biên. Câu chuyện cầu Nhật Tân cũng tương tự như thế. Nếu chúng ta đã có những bài học trước đó về việc đặt tên cầu rồi thì sao lại còn phải đặt câu hỏi chọn tên nào cho cầu. Theo tôi, phương án cầu Nhật Tân vẫn là phù hợp nhất.
Ông có thể lý giải vì sao không ạ?
Theo tôi hiểu thì đề xuất đặt tên là cầu hữu nghị Việt - Nhật mang ý nghĩa tuyên truyền về mối quan hệ chính trị giữa hai quốc gia, công trình này là thành quả của sự hợp tác đó. Nhưng đặt tên cho một công trình nhằm định danh nó, bởi thế tên phù hợp nhất là tên gốc địa phương. Những mục đích khác với văn hóa thì chỉ mang tính chất nhất thời, không phải là giá trị trường tồn. Trong khi đó, địa danh là thứ không bao giờ thay đổi. Dù các điều kiện kinh tế - xã hội có thay đổi thế nào đi chăng nữa thì địa danh nó vẫn cứ nằm đó.
Ý ông là cái tên có thể giúp người ta định danh, nhưng đồng thời cũng cho những hình dung về văn hóa?
Đúng thế, vì sao tôi tên là A, vì tôi không phải là các chữ cái còn lại, vì tôi là chính tôi. Cái tên Nhật Tân gắn với Hà Nội, ai nghe đến từ đó hẳn cũng biết đó là một địa danh ở Hà Nội. Chứ nếu đưa ra một cái tên bất kỳ, đặt vào chỗ nào cũng được và không ai hình dung định danh được thì nó mất đi ý nghĩa của một cây cầu thông thường. Những cây cầu như cầu Cần Thơ, cầu Sông Hàn, cầu Việt Trì, cầu Tràng Tiền... đều gắn với địa danh theo nguyên tắc đó.
Ý ông là tên gọi của cầu phải nói lên được không gian của nó?
Chức năng của tên gọi luôn định ra không gian, vị trí, nhưng từ trước đến nay chúng ta hay có kiểu lồng ghép tuyên truyền vào những việc tương tự. Mà tuyên truyền thì chỉ là nhất thời, còn công trình thì trường tồn. Khi nhiệm vụ tuyên truyền không còn nữa thì cái tên gọi đó không còn hợp thời nữa. Giả sử mà đặt tên cầu Thăng Long là cầu Hữu nghị Việt - Xô thì liệu đến giờ nó có còn phù hợp hay không? Hồ Hoàn Kiếm, Hồ Tây hay tháp Eiffel ở đâu thì hẳn là ai cũng biết.
Có những giá trị trường cửu
Thực trạng đặt tên các công trình hiện nay thế nào thưa ông?
Một vấn đề trong việc đặt tên các công trình tôi thấy hiện nay là người ta thường sính ngoại. Cứ tên tây tên tàu là oai, là văn minh, là có giá. Rồi gắn tuyên truyền vào việc đặt tên là tốt, nhưng nhiều khi nó cũng phản tác dụng. Nếu đặt là cầu hữu nghị Việt - Xô thì bây giờ Liên Xô có còn nữa đâu. Thế tôi nhắc lại, địa danh thì vĩnh cửu, còn tuyên truyền chỉ là nhiệm vụ trong từng thời kỳ thôi.
Nếu tên gọi không hợp thì có thể đổi, cũng bình thường mà?
Không, nó rất buồn cười chứ. Cái tên gọi đã quen thuộc rồi đổi tên đi thì nó chẳng có gì là hay ho cả.
Ông có câu chuyện nào về việc đặt tên, đổi tên công trình liên quan đến văn hóa?
Trước đây, khi giải phóng Sài Gòn, người ta muốn đổi tên đường Tự Do thành đường Công Lý. Tôi bảo rằng, tự do hay công lý đều là những giá trị vĩnh cửu của nhân loại, dù ở chế độ nào, sau đó đổi thành đường Cách mạng tháng Tám. Chính tôi cũng phải vào Sài Gòn để bảo vệ Dinh Độc Lập, không để người ta xâm phạm nó ở góc độ văn hóa. Về bản chất, độc lập cũng là một giá trị của nhân loại mang tính trường tồn. Khi đó người ta muốn đổi thành Thống Nhất. Sau đó, các nhà khoa học lên tiếng thì cũng vẫn giữ lại được Dinh Độc Lập, thật may! Những giá trị đó vượt lên mọi chế độ xã hội thì không thể phủ nhận nó được.
Vậy ở trong trường hợp cụ thể cầu Nhật Tân này, làm thế nào để tuyên truyền được đây là công trình của hợp tác hữu nghị giữa hai nước Việt Nam - Nhật Bản?
Tự công trình nó đã nói lên điều đó rồi. Tầm vóc, quy mô, chất lượng, hiệu quả... của công trình đã nói lên tất cả những điều đó, đâu chỉ nằm trong cái tên gọi. Tất nhiên đây chỉ là quan điểm cá nhân của tôi.
Nhạt nhòa thì dễ quên lãng
Ông có đề xuất một cái tên nào hay hơn, ý nghĩa hơn cho cầu Nhật Tân?
Cây cầu đặt trên đất Nhật Tân, cái tên Nhật Tân gắn với Hà Nội, sao lại phải mất công suy nghĩ ra cái tên nào khác nữa làm gì? Đừng lấy cái chưa thể chắc chắn về sự bền vững để đặt tên cho những thứ trường tồn, vĩnh cửu. Ở một số nước, người ta đặt tên đường phố bằng số để dễ định danh, hình dung lối đi lại, di chuyển. Đó cũng là một cách để không bao giờ phải thay đổi tên đường, tên phố, hoặc có thay đổi cũng không quá phức tạp.
Ở những nước đó thì họ vinh danh các vĩ nhân ở đâu?
Thiếu gì nơi, người ta vẫn có thể tưởng nhớ, biết ơn và nhắc đến các vĩ nhân này ở những công trình quy mô, hoành tráng khác.
Còn ở Việt Nam, ông đánh giá thế nào về sức sống của những cái tên được đặt cho các công trình?
Tôi hy vọng là sẽ còn được sống lâu để chứng kiến sự đổi thay hoặc không đổi của những cái tên này. Những địa danh thu hút người ta tìm đến, khiến người ta nhớ, thì luôn giữ trong nó những giá trị nhất định. Chỉ cần nghe đến âm thanh đó là người ta định danh được nó. Còn những công trình mà đặt tên phục vụ cho mục đích không phải văn hóa, đưa vào các yếu tố nằm ngoài tự thân nó thì sẽ rơi vào tình trạng nhạt nhòa, không được nhớ đến, nhắc đến. Nó sẽ rơi vào quên lãng và giá trị của nó cũng sẽ bị giảm đi nhiều. Nhưng tôi tin vào sự trường tồn về những giá trị vĩnh cửu.
Xin cảm ơn ông!
Cầu Nhật Tân nằm trên tuyến đường vành đai 2 của thành phố có tổng chiều dài 8,9km với điểm đầu tại khu vực phường Phú Thượng - quận Tây Hồ và điểm cuối tại nút giao với đường Nam Hồng thuộc huyện Đông Anh. Cầu có tổng chiều dài 3.755m, mặt cắt ngang rộng 33,2m cho 8 làn xe và đường dẫn 2 đầu cầu có tổng chiều dài của là 5,18km. Phần cầu chính được thiết kế là cầu dây văng liên tục gồm 5 trụ tháp có chiều dài là 1.500m. Dự án được đầu tư bằng nguồn vốn vay ODA của Chính phủ Nhật Bản và vốn đối ứng của Chính phủ Việt Nam với tổng mức đầu tư là 13.626 tỷ đồng.
Tô Hội