PGS.TS Mai Quang Vinh: Người đưa khoa học đến tận ruộng đồng

Nông nghiệp Việt Nam đã trải qua bao thăng trầm cùng lịch sử, từ nền canh tác lạc hậu đến những bước tiến thần kỳ trong đổi mới và hội nhập. Nhưng dù ở thời đại nào, người nông dân vẫn luôn đối diện với muôn vàn thách thức: thiên tai khắc nghiệt, sâu bệnh tàn phá, đầu ra bấp bênh, giá trị nông sản chưa xứng với công sức bỏ ra. Giữa những trăn trở ấy, có một nhà khoa học đã dành trọn đời mình để giúp người nông dân không còn canh cánh nỗi lo: PGS.TS Mai Quang Vinh – người tiên phong trong nghiên cứu giống cây trồng, dự báo thời tiết thông minh và chuyển đổi số nông nghiệp.

Sinh năm 1948 tại Đan Thượng, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ, Mai Quang Vinh lớn lên giữa những cánh đồng quê, nơi ông tận mắt chứng kiến sự cơ cực của người nông dân trong cuộc mưu sinh. Những cơn lũ quét bất ngờ, những mùa màng thất bát vì sâu bệnh, cảnh cha mẹ, bà con vất vả quanh năm mà vẫn thiếu thốn... tất cả đã in sâu vào tâm trí cậu bé Vinh, gieo vào lòng cậu một ước mơ lớn: tìm cách giúp nông dân thoát khỏi vòng luẩn quẩn của đói nghèo, nâng cao giá trị của nông sản Việt.

Niềm đam mê ấy theo ông suốt những năm tháng học tập và nghiên cứu, để rồi sau này, khi đã trở thành một nhà khoa học, ông không chọn con đường dễ dàng với những nghiên cứu trong phòng thí nghiệm đơn thuần. Ông chọn đồng ruộng, chọn những nơi gian khó nhất để thực nghiệm, để lắng nghe và để tìm ra những giải pháp thực sự hữu ích cho nông dân.

Trong suốt hơn 30 năm công tác tại Viện Di truyền Nông nghiệp, PGS.TS Mai Quang Vinh đã cùng các cộng sự dày công nghiên cứu, chọn tạo và đưa vào sản xuất hơn 10 giống đậu tương chất lượng cao. Những giống đậu như DT84, DT96, DT99, DT2008, DT2008 hạt đen không chỉ giúp nông dân tăng năng suất, giảm thiểu rủi ro mà còn góp phần nâng tầm thương hiệu đậu tương Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Nổi bật nhất trong số đó chính là giống DT84, được công nhận từ năm 1993. Không chỉ thích nghi với điều kiện khí hậu khắc nghiệt, DT84 còn có khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, cho năng suất vượt trội và đặc biệt, hàm lượng dinh dưỡng cao hơn hẳn các giống đậu truyền thống. Từ những cánh đồng miền Bắc, giống đậu này đã lan rộng ra cả nước, trở thành lựa chọn hàng đầu của nông dân.

Không dừng lại ở việc nghiên cứu, ông còn đưa khoa học ra khỏi phòng thí nghiệm, đến tận tay người dân. Ông lặn lội đến từng vùng trồng đậu, hướng dẫn bà con áp dụng các kỹ thuật canh tác tiên tiến để nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Với ông, thành công thực sự không nằm trên những báo cáo khoa học, mà nằm trên chính những cánh đồng xanh tốt, trên gương mặt rạng rỡ của người nông dân khi mùa màng bội thu.

Thiên tai và thời tiết khắc nghiệt từ lâu đã là nỗi ám ảnh của nông dân. Một trận mưa đá, một đợt hạn hán kéo dài hay một cơn bão đột ngột có thể xóa sổ toàn bộ công sức của họ chỉ trong chớp mắt.

Nhận thấy công nghệ có thể là chìa khóa giúp nông dân chủ động hơn trước thời tiết, PGS.TS Mai Quang Vinh đã tiên phong nghiên cứu và triển khai hệ thống iMetos – một mạng lưới quan trắc thời tiết thông minh.

Với hơn 600 trạm tự động được lắp đặt tại 40 tỉnh thành, hệ thống này cung cấp dữ liệu thời tiết chính xác theo thời gian thực, giúp nông dân dự báo được hạn hán, mưa bão, sâu bệnh để có biện pháp phòng tránh kịp thời. Không chỉ vậy, hệ thống còn hỗ trợ cảnh báo cháy rừng, kiểm soát vận hành hồ đập thủy điện, thủy lợi, góp phần quan trọng vào việc bảo vệ môi trường và an toàn sinh thái.

Ông Hoàng Văn Thám, Chủ tịch HĐQT Hợp tác xã Rau quả sạch Chúc Sơn (Chương Mỹ, Hà Nội), chia sẻ:

"Trước đây, chúng tôi phụ thuộc hoàn toàn vào kinh nghiệm để quyết định thời điểm gieo trồng hay phun thuốc trừ sâu, dẫn đến nhiều rủi ro. Từ khi áp dụng hệ thống iMetos, chúng tôi có thể dự báo chính xác thời điểm mưa, nắng, độ ẩm… để điều chỉnh sản xuất. Nhờ đó, rau củ không chỉ đạt năng suất cao hơn mà còn giảm đáng kể lượng thuốc bảo vệ thực vật, hướng tới nền nông nghiệp sạch và bền vững."

Nếu như giống cây trồng là nền tảng, thời tiết thông minh là lá chắn bảo vệ thì chuyển đổi số chính là con đường giúp nông sản Việt vươn ra thế giới.

Thực tế cho thấy, dù có chất lượng tốt nhưng nông sản Việt vẫn thường bị ép giá, không có nhiều năng lực cạnh tranh do thiếu hệ thống truy xuất nguồn gốc minh bạch. Đứng trước bài toán này, PGS.TS Mai Quang Vinh đã sáng lập Liên hiệp Hợp tác xã Kinh tế số Việt Nam (VDECA) và phát triển hệ thống eGap.vn – nền tảng số giúp quản lý, giám sát và kết nối thị trường nông sản.

Cổng thông tin eGap.vn mang đến một giải pháp toàn diện với 6 chức năng chính: Quản lý tiêu chuẩn sản xuất, giúp nông dân tuân thủ VietGAP, GlobalGAP dễ dàng; Giám sát sản xuất bằng camera, nhật ký điện tử, đảm bảo tính minh bạch; Hỗ trợ công nghệ canh tác, giúp tối ưu hóa quy trình sản xuất; Dự báo thời tiết, cảnh báo sâu bệnh qua kết nối với hệ thống iMetos; Truy xuất nguồn gốc bằng QR-code, minh bạch hóa sản phẩm; Kết nối thị trường thông qua các sàn thương mại điện tử, giúp nông dân bán hàng dễ dàng hơn.

Nhờ eGap.vn, hàng nghìn hộ nông dân đã tiếp cận với công nghệ số, mở ra cánh cửa mới cho nông sản Việt trên thị trường trong nước và quốc tế.

Suốt cuộc đời, PGS.TS Mai Quang Vinh chưa từng dừng lại trên hành trình cống hiến. Những giải thưởng danh giá như giải Đổi mới sáng tạo PoC-WB/2017 của Ngân hàng Thế giới, sự công nhận của Bộ Khoa học và Công nghệ, sự ủng hộ từ Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn... là những minh chứng cho thành quả lao động miệt mài của ông.

Nhưng với ông, những tấm bằng khen không quan trọng bằng ánh mắt vui mừng của người nông dân khi mùa màng trúng lớn, khi nông sản được bán đúng giá trị. Ông không chỉ là một nhà khoa học, mà còn là một người bạn đồng hành, một người mang trong tim mình trọn vẹn tình yêu với nông dân và nền nông nghiệp nước nhà.