Lý giải hiện tượng cá voi mắc cạn tập thể

Mũi Farewell thuộc Vịnh Golden, cực nam New Zealand là nơi người ta phát hiện hàng loạt cá voi mắc cạn, như thể chúng tự sát hàng loạt bằng cách bơi vào sát bờ. Ngày 10/2, 416 con cá voi mắc cạn ở đây. Đây là vụ mắc cạn lớn thứ ba trong lịch sử New Zealand.

Hiện tượng cá voi mắc cạn là một bí ẩn từ thời cổ đại. Khoảng 2.000 năm trước, nhà triết học Hy Lạp Aristotle đã thắc mắc vì sao cá voi và cá heo thường xuyên dạt vào bờ.

"Người ta không biết vì lý do gì mà tự chúng mắc cạn ở các bãi đất khô. Họ nói chúng làm vậy nhiều lần mà không rõ vì nguyên nhân gì", ông viết trong cuốn Historia Animalium.

Yếu tố thời tiết

Hiện tượng cá voi dạt vào các vùng biển nông và mắc cạn như trên không hề hiếm gặp trên thế giới. Tại Anh, hàng năm có khoảng 800 loài thú biển bao gồm cá voi và cá heo bị mắc cạn. Chỉ tính riêng năm 2013, Scotland ghi nhận 211 trường hợp.

Tại các bờ biển của New Zealand, Australia, đông nam và tây bắc nước Mỹ, hàng trăm vụ mắc cạn cũng xảy ra mỗi năm, biến chúng trở thành "nghĩa địa" cá voi nổi tiếng.

416 con cá voi mắc cạn ở Mũi Farewell (thuộc Vịnh Golden, cực nam New Zealand). Vào lúc bình minh ngày 10/2, hơn 70% trong số đó đã hấp hối. Ảnh: Reuters.

Nhiều nhà khoa học cho rằng không phải ngẫu nhiên mà những nơi này trở thành mồ chôn tập thể của các loài động vật biển to lớn. Theo họ, thời tiết là một trong những yếu tố gây nên hiện tượng này.

Năm 2005, nhóm nghiên cứu từ Đại học Tasmania, Australia phân tích các vụ mắc cạn ở vùng biển đông nam và đảo Tasmania trong hơn 82 năm. Kết quả chỉ ra rằng, cứ khoảng 11 đến 13 năm, thời điểm hoạt động của gió thay đổi thì số cá mắc cạn lại lên cao. Theo lý giải của các nhà khoa học, sự thay đổi đưa các dòng nước giàu dinh dưỡng vào bờ với nguồn thức ăn phong phú, thu hút cá voi đến gần.

"Đó là nơi có nhiều động vật sinh sống", Ari Friedlaender thuộc Đại học Oregon, New Port, Mỹ, giải thích rằng nguồn thức ăn phong phú có thể đã dẫn dụ cá voi vào bờ.

Giới khoa học cũng không loại trừ khả năng những trận bão biển bắt nguồn từ sự thay đổi của gió làm cá voi mất phương hướng và dạt vào bờ. Khi mắc kẹt, chúng nhanh chóng mất sức và chết nếu không được giải cứu kịp thời.

Trong nhiều trường hợp, hàng chục hay thậm chí hàng trăm con cá voi cùng mắc cạn tại một nơi. Điều này chỉ ra bản chất bầy đàn tự nhiên của cá voi và có thể bổ sung giả thiết "con đầu đàn bị bệnh".

Nhiều loài cá voi, trong đó có cá voi hoa tiêu, thường sinh sống theo từng nhóm lớn. Các cá thể trong nhóm tiếp tục đi theo con đầu đàn, kể cả khi nó ốm hoặc bị lạc. Đây là nguyên nhân có thể khiến cả đàn gặp nguy hiểm. Năm 2012, đàn cá voi hoa tiêu vây dài mắc cạn trên bãi biển Scotland, trong đó con dẫn đầu đã già và bị bệnh.

Một cá voi hoa tiêu mẹ và con của nó. Ảnh: NPL.

Hoạt động của con người

Hoạt động của con người cũng được xem là một trong những yếu tố có thể gây ra hiện tượng cá voi mắc cạn. Trong đó, "thủ phạm" thường xuyên được nhắc tới là hệ thống định vị trên các tàu ngầm quân sự hoạt động dưới biển.

Các chuyên gia nhận định sóng âm phát ra từ đây làm ô nhiễm âm thanh đại dương, khiến cá voi hoảng loạn, mất phương hướng và phải lao lên mặt nước nhanh hơn bình thường.

"Cá voi rất dễ hoảng sợ. Chúng kiếm ăn ở khu vực rất sâu và không có đối thủ cạnh tranh, do vậy bất cứ điều gì gây mất yên tĩnh đều khiến chúng lo lắng", Andrew Brownlow thuộc một trường đại học ở Inverness, Scotland cho biết.  

Cá voi hoa tiêu nổi trên mặt nước. Ảnh: NPL.

Hệ thống định vị dưới nước được cho là nguyên nhân khiến 100 con cá voi mắc cạn và chết ở vùng nước cạn thuộc Madagascar năm 2008. Sóng định vị dựng nên bức tường âm thanh gây rối loạn hành vi và khiến cá voi muốn bỏ chạy.

Tuy nhiên, Darlene Ketten ở Viện hải dương Massachusetts, Mỹ, cho rằng cá voi đã tới gần bờ 1-2 ngày để kiếm ăn, trước khi thiết bị được kích hoạt. Chuyên gia này nhận định chu kỳ Mặt Trăng mới là nguyên nhân chính.

Tảo độc

Phân tích từ nghĩa địa cá voi hóa thạch trên sa mạc Atacama, miền bắc Chile, các nhà khoa học phát hiện thêm một nguyên nhân tự nhiên khác khiến cá voi mắc cạn.

Nicholas Pyenson, nhà cổ sinh vật học tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Smithsonian, cho hay nghĩa địa này là minh chứng đầu tiên cho hiện tượng động vật biển chết hàng loạt vì một loại tảo độc. Xác của chúng sau đó bị thủy triều đánh dạt vào bờ.

Nghĩa địa cá voi hóa thạch trên sa mạc Atacama, miền bắc Chile. Những hóa thạch phát hiện tại đây có độ tuổi 5 - 9 triệu năm. Ảnh:Smithsonian Institution.

Nicholas nói tảo nở hoa vô cùng độc hại và có thể ảnh hưởng đến động vật biển có vú, các loài cá săn mồi lớn khi chúng ăn tảo hay con mồi trúng độc. Tảo độc cũng là nguyên nhân khiến 14 con cá voi lưng gù mắc cạn và chết tại mũi Cod, bang Massachusetts, Mỹ, năm 1987.

Đối với con người, Mũi Farewell có thể là một trong những nghĩa địa cá voi lớn. Tuy nhiên, càng tìm hiểu, các nhà khoa học càng nhận thấy đây không phải là nơi "an nghỉ" phổ biến của loài động vật khổng lồ dưới đáy đại dương. Vùng biển sâu, môi trường sống chủ yếu của cá voi, mới chính là nơi cá voi chết nhiều nhất.

Cách đây 200 năm, giới chuyên gia bắt đầu đưa ra những suy đoán đầu tiên về nguyên nhân dẫn tới cái chết của cá voi ngoài khơi xa. Năm 1977, một tàu hải quân Mỹ tình cờ phát hiện xác con cá voi đầu tiên dưới đáy biển.

10 năm sau, một nhóm chuyên gia sinh vật học biển ngẫu nhiên tìm thấy một xác cá voi khác ở độ sâu 1 km, ngoài khơi bang California. Kể từ đó, họ sử dụng tàu ngầm và các thiết bị điều khiển từ xa để nghiên cứu xác cá voi.

Theo nhận định của Friedlaender, nếu xét tới số lượng ít ỏi cá voi còn sống hiện nay và tuổi thọ của chúng, ước tính có tới hàng trăm nghìn con đã chết mỗi năm. Mặc dù vậy, người ta vẫn chưa phát hiện địa điểm nào dưới đáy biển có số lượng lớn xác cá voi.

Thói quen di cư theo những con đường giống nhau năm này qua năm khác có thể là manh mối dẫn tới các "nghĩa địa" cá voi. Các vùng biển lạnh, nơi tàu săn cá voi thường xuyên hoạt động như nam Georgia hay Nam Đại Dương, có thể có hàng trăm nghìn xác cá voi.

Những bờ biển như Mũi Farewell đôi khi trở thành nghĩa địa cho những đàn cá voi lớn. Tuy nhiên, "nghĩa trang" thực sự của loài sinh vật này có thể nằm sâu dưới đáy đại dương và đang chờ được phát hiện.