Tài phá án của phán quan Nguyễn Mại

Nguyễn Mại (1655-1720) quê làng Ninh Xá, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương. Năm 1691, ông đỗ hoàng giáp, ra làm quan dưới triều vua Lê Hy Tông. Sau khi trải qua nhiều chức vụ khác nhau, lúc qua đời, ông được truy tặng chức Lễ bộ Thượng thư, tước Quận công.

Theo sách Hải Dương phong vật chí, một lần, Nguyễn Mại đi qua chợ Bảo Khám ở huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh, thấy một người đàn bà mất con gà đang chửi rủa.

Bà ta lôi cả tam đời ngũ đại kẻ đánh cắp ra chửi. Nguyễn Mại nghe thấy bèn mắng người đàn bà này ác khẩu, rồi sai tất cả người dân trong làng, đến tát vào má bà.

Dù không muốn, mọi người vì sợ lệnh quan, miễn cưỡng chấp hành. Tuy nhiên, thương hại bà, họ giơ cao đánh khẽ. Chỉ duy nhất một người ra sức tát mạnh. Nguyễn Mại lập tức cho bắt lại và tra hỏi, quả nhiên đó chính là thủ phạm. Ông ta chính là kẻ trộm gà, bị chửi rủa thậm tệ nên rất tức giận, cố ra sức tát mạnh người đàn bà mất gà.

Một hôm, quan Nguyễn Mại có việc đi qua làng Đông Ngạc (Từ Liêm, Hà Nội) chợt nghe thấy người đàn bà đang lớn tiếng chửi vì mất buồng chuối. Ông chợt nghĩ, lý dịch xưa nay không thấy ai để ý đến việc điều tra xét xử tội ăn cắp vặt nên tệ nạn này mới có cơ hoành hành. Ông tiến đến hỏi người đàn bà và phát hiện vết chặt trên cây chuối còn mới.

Đoán biết kẻ trộm chỉ ở quanh đây, ông liền gọi lý trưởng đến, ra lệnh tất cả người làng ra vét ao đình. Trong khi mọi người đang hì hục làm, ông bảo lý trưởng đi mua trầu cau. Sau đó, sai mọi người rửa tay thật sạch, lên sân đình ngồi ăn trầu.

Trong số bàn tay đưa ra, Nguyễn Mại nhận thấy trên tay một người có vết bùn dù đã rửa, liền ra lệnh bắt ngay người đó. Quả nhiên đó là người ăn trộm chuối bởi nhựa chuối dính trên tay, ngâm xuống bùn dính bẩn không thể rửa sạch ngay được.

Chỉ qua vài câu xét hỏi, người này phải cúi đầu nhận tội, trả lại buồng chuối đã trộm và chịu nộp phạt trước dân làng.

Thời đó, để bảo đảm sản xuất, vua lệnh cho dân không được tự tiện giết trâu, ai phạm tội sẽ bị xử phạt rất nặng. Chính vì luật ấy nên khi dân chúng giận nhau, thường lén giết trâu rồi đi trình báo quan. Nếu quan xét xử không công minh, sẽ để lại những vụ án "tình ngay lý gian", khiến người bị hại chịu oan uổng.

Một lần, có lão nông đến trình báo về việc con trâu bị kẻ gian cắt lưỡi sắp chết, xin được mổ.

Qua trò chuyện, Nguyễn Mại nhận thấy đây là người nông dân thật thà chất phác, lại nghe kể về những va chạm trong làng, xóm, quan Đốc trấn cảm thấy có kẻ muốn hại lão nông. Ông bảo lão cứ về mổ trâu, lấy thịt đem bán, không cần báo lại quan huyện nữa.

Đúng như Nguyễn Mại dự đoán, ông lão vừa mổ xong thì huyện Tam Đái gửi ngay công văn kèm theo tờ đơn của tên đã hại ông về tội “tùy ý giết trâu mà không trình báo”. Ngay lập tức, Nguyễn Mại sai lính bắt người tố cáo giải lên công đường.

Tên này sau một hồi chối quanh co, đành khai nhận vì ghen ghét với ông lão nên lén giết trâu, sau đó thông đồng với tri huyện để "vừa ăn cướp vừa la làng", lại còn được lĩnh thưởng. Cả kẻ gian lẫn viên tri huyện đều bị xử phạt

Một lần khác, đang vi hành qua chợ Sơn Tây, ông thấy hai người đàn bà tranh nhau tấm lụa. Trước đám đông, cả hai đều lớn tiếng nhận là lụa của mình và đổ cho người kia ăn cắp. Ông bèn tiến vào giữa, xưng là quan đốc trấn và phân xử, xé đôi tấm lụa cho mỗi người một nửa.

Sau đó, một người cầm mảnh lụa vui vẻ rời đi, còn người kia vẫn quỳ đó mà khóc lóc kêu than. Nguyễn Mại cho lính đuổi theo người đàn bà thứ nhất, bắt về trại giam, đồng thời lấy lại nửa tấm lụa trả cho người đàn bà đang ngồi khóc.

Ông nói: “Phàm chỉ có người làm ra tấm lụa mới biết trân trọng, tiếc công sức của mình. Còn kẻ chỉ biết hưởng công sức người khác thì mới hí hửng nhường ấy”.