PGS.TS Bùi Hoài Sơn: Tết là di sản văn hóa, hồn cốt dân tộc

Trong dòng chảy của lịch sử, Tết Nguyên đán vẫn giữ được nhiều những nét đẹp văn hóa, là nơi lưu giữ ký ức của cha ông. Với nhiều người Việt Nam, Tết Nguyên đán mang ý nghĩa đặc biệt thiêng liêng. Tuy nhiên, cũng từng có những tranh luận nên giữ hay bỏ Tết Nguyên đán trong thời kỳ hội nhập; hoặc ăn Tết Nguyên đán thế nào, có cần giữ lại các “nếp xưa” không, hay cần “cải tiến” cho phù hợp với thời đại mới…

Trò chuyện vơi PV Tri thức và Cuộc sống, PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội cho biết, đối với người Việt Nam, Tết cổ truyền có một ý nghĩa quan trọng, thiêng liêng. Khi hoa đào, hoa mai khoe sắc, cây cối bắt đầu đâm chồi lộc biếc, chúng ta thực hiện các nghi lễ để tri ân tổ tiên, gắn kết thành viên trong gia đình, cộng đồng và cả xã hội chuyển tải thông điệp, ý nghĩa sâu sắc. Đó chính là một trong những giá trị hồn cốt của dân tộc trải qua hàng ngàn năm lịch sử.

Trong dịp Tết, chúng ta hiểu rõ hơn nhiều tập tục, nét văn hóa đẹp của dân tộc như nấu bánh chưng, giã bánh dày; lễ dựng cây nêu, hạ nêu; tục xin chữ đầu năm, đi lễ chùa…. Những điều đó làm nên chủ quyền văn hóa quốc gia. Cho nên, Tết được coi là một di sản văn hóa quan trọng nhất của người Việt.

Ý nghĩa quan trọng nhất của Tết Nguyên đán chính là thể hiện, thực hành những giá trị đạo lý của dân tộc, đồng thời tạo ra động lực tinh thần cho một năm mới. Những thực hành đạo lý này như báo hiếu, chia sẻ tình cảm không chỉ dành cho quá khứ, hiện tại mà còn cho cả tương lai. Đây là những cách các gia đình, cộng đồng và toàn xã hội truyền đi những thông điệp đầy ý nghĩa về văn hoá, là một cách giáo dục giá trị đạo đức cho mỗi con người.

“Những mong ước gửi gắm đến các cơ sở tâm linh đầu năm lại chính là những thực hành giúp tạo ra động lực tinh thần tốt, để từ đó chúng ta vững tin hơn vào cuộc sống, vào hành động của mình trong tương lai. Chính vì thế, đầu năm, chúng ta luôn cầu mong những điều tốt đẹp về sức khoẻ, hạnh phúc, tiền tài, danh vọng là vì lý do như vậy”, PGS.TS Bùi Hoài Sơn chia sẻ.

Tuy nhiên, PGS.TS Bùi Hoài Sơn cũng nhìn nhận, có nhiều điều đã bị mai một trong cuộc sống hiện nay do chúng ta đang sống trong một bối cảnh xã hội khác. Có những thứ, dù chúng ta mong muốn, cũng khó có thể phục hồi. Tết cũng vậy. Trải qua thời gian, do tác động của bối cảnh xã hội, Tết ngày nay đã có nhiều biến đổi.

Tết có nhiều nét tích cực như phong phú và đa dạng hơn. Thay vào chủ yếu tập trung cho ăn uống (ăn Tết) và nghi lễ, ngày nay “chơi” Tết được chú trọng hơn. Người dân dành thời gian đi du lịch, thưởng ngọan cảnh đẹp, vui chơi, giải trí nhiều hơn để giải tỏa cho những ngày làm việc vất vả. Việc cúng lễ cũng trở nên thuận tiện hơn nhờ dịch vụ bên ngoài đã giúp đỡ các gia đình không quá vất vả với nồi bánh chưng hay các món nấu nướng khác. Mâm cỗ cúng có nhiều món hơn; hoa quả cũng phong phú, hình thức và chất lượng cũng tốt hơn trước...

Nhưng bên cạnh đó, có nhiều biểu hiện tiêu cực khiến chúng ta lo ngại về việc giữ gìn giá trị và tinh thần Tết. Tết giờ đây chú trọng nhiều đến cá nhân, đến những lợi ích vật chất. Nhiều những nét đẹp cộng đồng bị phai nhạt. Nhiều nét lai căng, ảnh hưởng từ văn hóa nước ngoài đang ảnh hưởng tiêu cực đến tinh thần Tết truyền thống.

“Vì thế, có lẽ chúng ta cần tìm hiểu kỹ hơn những giá trị căn bản của Tết như báo hiếu, như chia sẻ tình cảm, như tạo động lực tinh thần cho một năm mới, từ đó, chúng ta có những thực hành để làm sâu sắc hơn những giá trị này, thì Tết sẽ có thêm giá trị. Bằng không, chúng ta sẽ đánh mất những giá trị đáng quý của Tết, và cũng là một phần hồn cốt của dân tộc”, ông Sơn nói.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn cho hay, trong quá trình phát triển, các quốc gia trên thế giới luôn có sự tiếp nhận và biến đổi văn hóa của các dân tộc khác để làm giàu có thêm cho kho tàng văn hóa dân tộc mình, chúng ta cũng không phải là ngoại lệ. Băn hóa Việt Nam được xem là sự hòa trộn nhiều nét tinh tế, đặc sắc của hai nền văn hóa lớn là Ấn Độ và Trung Quốc, đặc biệt là Trung Quốc – nước có chung đường biên giới và có một lịch sử gắn bó lâu dài, với nhiều thăng trầm với nước ta.

Tết cổ truyền của người Việt Nam có nhiều điểm chung với Trung Quốc, đó là cùng tổ chức Tết cổ truyền theo âm lịch để tạm biệt năm cũ, chào đón năm mới. Đồng thời cũng là dịp gia đình sum vầy, bày tỏ lòng biết ơn đến bậc ông bà cha mẹ, tổ tiên, và cầu chúc cho nhau những điều tốt đẹp trong năm sắp tới, cũng như đều coi trọng đêm giao thừa và những giờ khắc đầu tiên của năm mới với những lễ nghi và tục lệ.

Tuy nhiên, phong tục Tết của người Việt cũng có nhiều nét riêng biệt, trong đó đáng kể nhất phải nói đến là tâm lý đón Tết của người Việt thường nhấn mạnh hơn đến việc chào đón những điều may mắn, còn người Trung Quốc thiên về việc xua đuổi xui xẻo, tà ma. Những món ăn ưa thích cũng có sự khác biệt như người Việt thì không thể thiếu bánh chưng, bánh tét, còn người Trung Quốc thì lại khác. Hay một số tục lệ, về hình thức có thể giống nhau, nhưng cách thực hành của người Việt cũng khác.

“Tất cả điều này cho thấy, người Việt đã tiếp nhận và biến đổi văn hóa Tết cổ truyền theo cách riêng của mình, phù hợp với bản sắc văn hóa dân tộc”, ông Sơn khẳng định.

Để làm sâu sắc hơn giá trị của Tết cổ truyền, theo ông Sơn, chúng ta có thể thực hành qua nhiều khía cạnh. Chẳng hạn, việc đoàn tụ với gia đình, thực hành nghi lễ thờ cúng tổ tiên thể hiện sự tri ân, tưởng nhớ, kết nối giữa quá khứ và hiện tại và tạo ra bài học về tình thương yêu cho thế hệ tương lai. Việc tổ chức và thực hành tốt các tục lệ, lễ hội truyền thống, sinh hoạt cộng đồng sẽ giúp chia sẻ, bảo tồn được những câu chuyện, phong tục đẹp ngày Tết…

Những điều đó, vừa thể hiện trách nhiệm đối với truyền thống, vừa giúp tâm lý của mỗi người bước vào năm mới với một tâm thế vững vàng, sẵn sàng cho những thử thách phía trước.