NSƯT Bùi Cường: “Đổi đời nhờ vai diễn Chí Phèo“

Chí Phèo - Một nhân vật đầy ám ảnh

NSƯT Bùi Cường, đến với điện ảnh muộn hơn bạn bè đồng trang lứa. Thời điểm thi vào Trường Đại học Sân khấu & Điện ảnh khóa II, ông đã tốt nghiệp Trung cấp Kỹ thuật Điện rồi về làm việc ở Xí nghiệp Điện Tam Quang (Sở Công nghiệp Hà Nội). Trong thời gian ở đây, ông đã tham gia đội kịch công nhân thành phố và đã từng đoạt Huy chương Vàng với vở diễn "Anh Tư".

Hồi đó, Bùi Cường đã bước vào tuổi 25, cũng không còn trẻ để bắt đầu học đại học. Đắn đo mãi, đến ngày cuối cùng, ông mới nhờ người yêu (là vợ ông bây giờ) đi nộp hồ sơ hộ. NSƯT Bùi Cường kể lại, khi tham gia thi tiểu phẩm, ông diễn vở kịch "Dạy em". Trong ban giám khảo có đạo diễn Phạm Văn Khoa (là người sau này mời Bùi Cường vào vai diễn Chí Phèo), đã thử phản xạ tình huống: Khi Bùi Cường đang "dạy em" dọn dẹp nhà cửa, thì có một tiếng gọi "Cường ơi!", như một thói quen, Bùi Cường trả lời: "Ơi, chờ tao tí!", rồi quay sang cậu em bảo: "Thấy chưa, anh chưa kịp ăn cơm tối, bạn anh đã gọi đi làm ca rồi, vậy mà em không chịu giúp đỡ anh chăm lo nhà cửa...".

Sau này, nghệ sĩ Bùi Cường mới "chột dạ" nghĩ, hồi đó, có lẽ do may mắn ông mới đỗ, chứ chẳng ai lại xưng hô với các thầy giáo trong ban giám khảo là "mày tao" như thế!

Bùi Cường trúng tuyển năm đó và vì già nhất lớp nên ông được làm lớp trường của lớp diễn viên khóa II đã đào tạo nên những diễn viên nổi tiếng như Bùi Bài Bình, Ngọc Thu, Vũ Đình Thân, Thanh Quý, Minh Châu, Phương Thanh... Sau khi tốt nghiệp, ông được nhận về làm việc tại Hãng Phim truyện Việt Nam. Cũng từ đó, ông bắt đầu con đường điện ảnh của mình với những thành công ngoài mong đợi. Đặc biệt, với vai diễn Chí Phèo, Bùi Cường đã "đóng đinh" mình vào tâm trí khán giả.

NSƯT Bùi Cường chia sẻ: "Một buổi sáng, đạo diễn, NSND Phạm Văn Khoa gọi tôi đến bảo: "Cường này, cậu có thể cắt ngắn mái tóc dài đi không (hồi đó có mốt đàn ông để tóc dài ngang vai). Tôi bảo, vâng, nếu là vì nghề diễn thì em sẵn sàng. Đạo diễn bảo, mình đang làm phim "Làng Vũ Đại ngày ấy", phim chuyển thể từ 3 tác phẩm "Sống mòn", "Lão Hạc" và "Chí Phèo" của nhà văn Nam Cao, mình muốn mời Cường vào vai Chí Phèo, Cường thử vào vai xem sao nhé!".

Tôi vừa mừng vừa lo khi nhận lời đạo diễn Phạm Văn Khoa. Mấy ngày sau đó, tôi tranh thủ tìm đọc sách của nhà văn Nam Cao để hình dung một Chí Phèo cho hợp lý. Tôi thấy có hai điều đặc biệt ở Chí Phèo, một là dáng đi say rượu, hai là giọng cười đầy riêng biệt của Chí. Tôi cũng uống rượu để thử say xem thế nào, nhưng càng uống càng thấy mình... tỉnh.

Giọng cười hô hố, ha há cũng chả giống ai nhưng không thể lột tả được chân dung Chí Phèo. Hồi đó hàng xóm nhà tôi có nuôi một con chó, và có lần tôi thấy nó bị... hóc xương và cái ặc ặc trong cổ như vừa khóc vừa cười vừa đau đớn của nó khiến tôi quyết định sẽ cho Chí Phèo cái tiếng cười kiểu như thế. Còn dáng đi say rượu đặc trưng của Chí cũng khiến tôi mất nhiều công sức, thời gian để tập và để diễn cho ra một Chí Phèo không trộn lẫn với những nhân vật khác.

Sau khi nghiên cứu kỹ, tôi và chị Đức Lưu (người vào vai Thị Nở) cùng nhau đến gặp nghệ sĩ hóa trang Nhữ Đình Nguyên. Ban đầu, khi tôi hóa trang với một cái mặt đầy vết sẹo nham nhở, thể hiện dấu tích còn lại của anh Chí khi hành nghề đâm thuê chém mướn, rạch mặt ăn vạ nhưng anh Nguyên góp ý, nên để ít sẹo thôi, đặc biệt phải có một vết sẹo cắt từ trên lông mày qua mắt xuống tận gò má. Hồi ấy, đồ hóa trang chưa có nhiều như bây giờ nên người hóa trang phải đến bệnh viện xin keo dính tạo sẹo ở mắt, còn chị Đức Lưu sang Bệnh viện Việt - Đức để làm răng giả.

Hôm diễn thử, hóa trang xong, tôi vào cơ quan. Đang đi thì anh bảo vệ quát: "Thằng kia, mày đi đâu đấy, ra khỏi đây ngay". Lúc đó, tôi ú ớ bảo: "Ơ... Cường đây mà" rồi tiếp tục đi thì bị anh bảo vệ ra tận nơi quát tháo tưởng là thằng ăn mày nào vào cơ quan. Sau đó ra tận nơi nhìn tôi từ đầu tới chân với vẻ mặt kinh hãi rồi bảo: "Cường thật à, mày vào vai gì mà rách rưới, xấu xí như thằng dở người". Tôi hý hửng vào trường quay và mừng thầm trong bụng vì anh bảo vệ là người quen mặt hằng ngày còn không nhận ra, có nghĩa là mình đã hóa trang thành công".

Hôm ấy, buổi thử vai Bùi Cường và Đức Lưu diễn cảnh Thị Nở mang bát cháo hành đến cho Chí Phèo khi biết Chí Phèo bị ốm. Trích đoạn đã thành công đến nỗi, sau này đạo diễn Phạm Văn Khoa đã lấy luôn đoạn diễn thử làm một cảnh giới thiệu phim và không phải quay lại lần thứ 2 nữa.

NSƯT Bùi Cường cho biết, khi vào vai Chí Phèo, một phần thành công là nhờ ông tìm được cho Chí Phèo một dáng đi say rượu "không giống ai" cùng một tiếng cười "chó hóc xương" không trộn lẫn. Đặc biệt, chính Bùi Cường đã xin phép đạo diễn, NSND Phạm Văn Khoa để anh Chí được hát một giai điệu sau đêm hoan lạc với Thị Nở. Đạo diễn Phạm Văn Khoa từng phân vân rằng, người ta chỉ quen nghe Chí chửi, chứ mấy ai nghĩ Chí biết hát.

Bùi Cường kể: "Tôi rất biết ơn bà bảo mẫu của các con tôi, bởi vì tôi đã lấy câu đồng dao mà hằng đêm bà vẫn ru con gái tôi ngủ, một giai điệu "chả đâu vào với đâu" cả: "Tính tính, tang tang/ Anh đang đãi tép/ Anh thấy cô mình đẹp/ Anh đổ tép đi/ Anh thấy cô mình đi/ Anh xúc tép lại...". Không ngờ, câu hát này được gán vào cái miệng say khật khưỡng của Chí Phèo lại hợp vô cùng".

Cảnh quay khó nhất đối với Bùi Cường chính là lúc Chí Phèo nhìn thấy Thị Nở nằm tênh hênh ở vườn chuối. Sự vô ý của Thị đã khiến lòng Chí... rạo rực. Bùi Cường kể lại: "Đạo diễn đã phải thuê một người mẫu đóng thế cho nghệ sĩ Đức Lưu trong cảnh Chí Phèo sờ vào bộ ngực "tơ hơ" của Thị Nở trong đêm trăng ở vườn chuối. "Đúp" đầu tiên, khi đạo diễn hô "bắt đầu" thì tôi "chộp" ngay vào ngực Thị Nở. Đạo diễn "mắng" tôi: "Chưa để khán giả thấy cái đẹp của cô thôn nữ, cậu đã vội "chộp" rồi!".

Tôi ngượng chín cả mặt. Đến "đúp" thứ hai, rút kinh nghiệm lần trước vội quá, thì lần này anh quay phim lại "ngán ngẩm" bảo tôi: "Ngắm" gì mà lâu quá vậy". Đến "đúp" cuối cùng thì tôi đành "cầu cứu": "Lúc nào thấy Chí nên chộp lấy ngực Thị thì các anh hô cho một tiếng, chứ tình trạng này, tôi tin là anh Chí cũng không đủ tỉnh táo để "diễn" nữa rồi!". Cả đoàn làm phim và dân tình xung quanh được một trận cười... vỡ bụng. Anh em trong đoàn sau này đùa rằng, tôi cố tình diễn dở cảnh ấy (để được diễn... nhiều lần).

Vai diễn Chí Phèo trong phim "Làng Vũ Đại ngày ấy" đã mang lại cho ông Huy chương Vàng dành cho diễn viên chính xuất sắc nhất trong Liên hoan Phim Việt Nam lần thứ 6 (năm 1983).

Sau thành công của vai diễn Chí Phèo, Bùi Cường được mời vào một loạt vai diễn tiếp theo như Trần Tuấn trong phim "Phút thứ 89" (đạo diễn Quốc Long), Trần Quân trong phim "Kẻ giết người" (đạo diễn Hoài Linh), Tướng cướp trong "Dòng sông vàng" (đạo diễn Kiều Tuấn), Mộc trong phim "Không có đường chân trời" (đạo diễn Nguyễn Khánh Dư), chủ quán trong phim "Vụ áp phe Đông Dương" (đạo diễn Trần Đắc) Năm Hòa trong phim "Biệt động Sài Gòn" (đạo diễn Long Vân)...

Nhà biên kịch Hoàng Nhuận Cầm xem phim Bùi Cường đóng đã nhận xét: "Anh có khả năng thiên bẩm là vạch ra những cái lố bịch của người đời chỉ bằng một vài động tác cực kỳ đơn giản. Quả vậy, có cảm giác trong con người anh luôn tiềm ẩn một sức diễn chưa hề vơi cạn. Bảng danh sách các vai diễn trong phim của anh cứ kéo dài ra mãi. Các vai đó dù lớn, dù nhỏ hầu hết đều được anh thể hiện có sức nặng, tất nhiên ở những mức độ khác nhau.

Nhìn lại các nhân vật do anh thể hiện ít thấy Bùi Cường trùng lặp. Được như vậy chính bởi hai tiếng “màn bạc” đối với anh, đồng nghĩa với sáng tạo. Bên cạnh một Chí Phèo ngất ngưởng là Mộc trong phim “Không có đường chân trời” hết sức trầm lặng, cần mẫn, giàu nội tâm. Điều đáng khâm phục nhất ở Bùi Cường là khả năng vào được các vai rất trái chất với nhau: Vị giáo sư Tây học với cặp kính gọng vàng lịch thiệp trong phim “Kẻ giết người”, một cầu thủ bóng đá với những cú sút cháy khung thành trong phim “Phút 89”, chiến sĩ gan góc trong “Biệt động Sài Gòn”...

NSƯT Bùi Cường "lấn sân" sang lĩnh vực đạo diễn và ngay từ phim truyện video hài đầu tay "Người hùng râu quặp", thành công đã mỉm cười với ông. Qua bộ phim này, Bùi Cường đã có công góp phần đưa tên tuổi Minh Vượng trở thành một trong những vai nữ hài ăn khách trên phim trường Việt Nam.

Bùi Cường nhớ lại: "Tôi mời Minh Vượng vào vai nữ chính, đây cũng là lần đầu tiên chị xuất hiện trên màn ảnh trong thể loại hài. Minh Vượng vào vai bà vợ béo nhưng khi ấy chị còn thanh mảnh đến nỗi, đoàn làm phim phải chế tạo thêm các "phụ tùng" để chị độn cho thêm phần đẫy đà. Những năm 90, "Anh hùng râu quặp" trở thành một trong các phim ăn khách nhất. Có lần Minh Vượng đến gặp tôi còn nói: "Mừng quá anh ạ, ra chợ bà bán rau nhận ra mình còn không lấy tiền!".

Tuy làm nhiều phim, nhưng có lẽ đến bộ phim dài tập "Vị tướng tình báo và hai bà vợ", tên tuổi của đạo diễn Bùi Cường mới thực sự có chỗ đứng trong lòng người hâm mộ. Đó là một cửa ải nhọc nhằn mà phải "bạc cả tóc" - như lời Bùi Cường nói - ông mới đạt đến sự thành công. Đây là bộ phim lịch sử nên làm phim để vừa giữ được tính chân thực mà vẫn phải hư cấu để hút khách không phải là chuyện đơn giản. Cũng may, bên cạnh ông có nhiều cố vấn giỏi nghề nên cuối cùng bộ phim cũng đã lên sóng và thu hút được một lượng khán giả lớn.

Kể về kỷ niệm khi làm phim "Vị tướng tình báo và hai bà vợ", NSƯT Bùi Cường cho biết: "Khó khăn nhất đối với tôi là đi tìm hai diễn viên đóng hai bà vợ của vị tướng. Tôi đã tìm được diễn viên vào vai bà vợ cả đúng như trong kịch bản thì đến phút cuối, cô diễn viên bận việc và phải "đốt đuốc" tìm người thay thế. Đến bà vợ thứ hai, là một cô người lai nên tôi cũng tìm mỏi mắt mới được một diễn viên... không chuyên có ngoại hình giống với nhân vật. Điều khiến tôi ái ngại khi mời một diễn viên không chuyên đóng phim là lúc cần khóc thì có thể cô ấy không nuôi cảm xúc để khóc được, vai diễn sẽ vô hồn. Nhưng, tất cả những lo ngại của tôi cuối cùng đã không xảy ra. Bộ phim đã thành công hơn cả sự mong đợi của chính tôi cũng như ê-kíp làm phim". Bộ phim "Vị tướng tình báo và hai bà vợ" đã đoạt Huy chương Vàng dành cho đạo diễn (năm 2004), sau giải thưởng dành cho Giải Nhất phim đầu tay của Hội Điện ảnh Việt Nam (năm 1996) phim "Người đàn bà không con"...

NSƯT Bùi Cường bảo, đời ông, ngoài sự chuyên cần, còn may mắn đủ bề, trong đó cái may lớn nhất là ông có hậu phương vững chắc, một người vợ tảo tần, tháo vát chăm lo đời sống kinh tế, nuôi dạy con cái lớn khôn để ông chuyên tâm cho nghệ thuật... Người vợ ấy đã là người đồng cam cộng khổ với ông từ những ngày còn làm công nhân Xí nghiệp Điện đến khi là một anh Chí Phèo nổi nênh khắp các rạp chiếu phim và bây giờ là một người đạo diễn vào Nam ra Bắc liên tục.

Vợ ông có nghề may áo dài nổi tiếng ở Hà Nội, là người chăm lo vun vén gia đình để ông chuyên tâm cho nghệ thuật. Hai cô con gái xinh đẹp của ông không theo nghiệp diễn viên mà ông lại kén được chàng rể cả cùng theo ông làm phim.

NSƯT Bùi Cường chia sẻ: Thị trường phim ảnh bây giờ cần những cái chớp nhoáng, nhanh để kịp phát sóng và ông vẫn làm phim để kịp xu thế theo "đơn đặt hàng" nhưng vẫn ấp ủ cho mình những bộ phim điện ảnh hấp dẫn, có giá trị nghệ thuật cao và dù mỗi ngày thêm một tuổi nhưng NSƯT Bùi Cường vẫn dành trọn vẹn niềm đam mê và luôn tìm thấy chính mình trong những thước phim mà cuộc đời đã đặt ông vào đó như là định mệnh!