Những phong tục Tết độc nhất vô nhị chốn Hà thành xưa

“ Không thơm cũng thể hoa nhài

Dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”

Người Tràng An nổi tiếng thanh lịch và tinh tế, biết lựa chọn những nét đặc sắc và lắng đọng nhất của tất cả các vùng miền trên cả nước để kết tinh lại những giá trị văn hóa riêng cho xứ Kinh Kỳ. Những phong tục, tập quán Tết của người Hà Thành xưa thể hiện đậm nét những nét tinh hoa ấy, tuy vậy giờ đây trước những đổi thay của thời cuộc, những dấu ấn đó ít nhiều đã phai nhạt và không được lưu giữ nữa.

Xưa kia, cứ mỗi độ tết đến xuân về, người Hà Thành lại nô nức kéo nhau đến sân khấu để xem nghệ thuật truyền thống tuồng, chèo… và cũng để “bói” vui một quẻ đầu năm, đoán tài lộc của bản thân và gia đình trong năm mới. Bắt đầu từ chiều ngày mùng 1 Tết đến hết rằm tháng giêng, các rạp hát luôn tấp nập kẻ vào người ra, ai nấy cũng đều mang một tâm trạng phấn khởi và tươi vui. Trong những ngày đó, các rạp không đề tên vở diễn, diễn viên, thời gian diễn… mọi việc đều để rất tự nhiên. Khách vào rạp ngẫu nhiên mới biết đang diễn vở gì, có người vào lúc giữa vở, gặp phân cảnh nào rồi theo đó mà tự luận bàn bản thân trong năm mới sẽ gặp những điều như thế. Có người cầu kỳ hơn chờ đến cuối vở, lên cánh gà sân khấu nhờ những thầy tướng số xem tuổi tác và từ những điều đã xem đã gặp trong vở diễn luận ra việc hung cát trong năm cho gia chủ.

Nắm bắt được tâm lý của người xem, nên trong dịp Tết các rạp chỉ diễn những vở, trích đoạn mang nội dung đầm ấm hạnh phúc, đoàn viên. Chủ yếu diễn những trích đoạn với nội dung vui tươi, hài hước, có hậu của ba vở: Quan Âm Thị Kính, Phân Trần, Kiều. Nên các thầy bói luôn nói đến những điều tốt đẹp, hạnh phúc, hỷ sự cho các gia chủ, họ trao đổi với nhau thoải mái, vui vẻ. Tất cả khách khi ra khỏi rạp đều mang một tâm trạng phấn khởi, tràn đầy hy vọng vào một năm mới tốt đẹp đang chờ đợi phía trước.

Có thể thấy rằng tục bói tuồng, chèo đầu xuân là nét đẹp mang dấu ấn riêng trong văn hóa Tết của người Hà Thành xưa. Nó vừa góp phần lưu giữ những tác phẩm nghệ thuật, những giá trị văn hóa đặc trưng của mảnh đất Kinh Kỳ. Tiếc rằng, trước những xu thế hội nhập, các loại hình nghệ thuật đa dạng, phong phú hơn, khiến cho người dân dần thay đổi thị hiếu của mình. Đặc biệt lớp trẻ bây giờ, những thế hệ đi sau đã không còn dành sự quan tâm, yêu thích cho nghệ thuật truyền thống: Tuồng, chèo, cải lương… nên những loại hình này đã mai một đi rất nhiều. Chính vì thế, đến nay tục xem bói tuồng hầu như đã không còn phổ biên trong dịp đầu xuân.

Người Hà Thành luôn giữ một lệ là mua muối vào ngày đầu tiên của năm mới. Khi trời còn tờ mờ chưa rõ mặt người, nghe tiếng rao của người bán muối rong, mọi người dù đang bận rộn chuẩn bị cho mâm cỗ cúng gia tiên đầu năm, hay con trẻ đang ấm áp trong chăn cũng sẽ dậy theo cha mẹ ra ngoài mua một bát muối cầu may. Người ta quan niệm rằng vị của muối là sự mặn mà, gắn kết, màu của muối trắng trong là sự tinh khiết, thanh cao.

Mua muối là mua sự may mắn, mang muối vào nhà mang những điều thanh cao, tốt đẹp, rước lộc tài vào cho cả nhà và tràn đầy hy vọng rằng tình cảm của đại gia đình, anh em, bạn bè cũng gắn bó khăng khít, keo sơn, mặn mà với nhau như thế. Bởi lẽ thường có yêu quý nhau mới mong sự mặn mà, trong đời không gì mặn mà bằng muối. Chính vì vậy, nên bát muối không bao giờ gạt miệng, lúc nào cũng đong đầy ngọn với ý nghĩa những người đón nhận nó sẽ luôn nhận được đầy ắp yêu thương và nồng ấm.

Mua muối với ý nghĩa mua sự may mắn, nên cả người bán và người mua đều không ra giá và mặc cả, người mua luôn trả xông xênh, và thềm một phần như mừng tuổi cho người được coi là đi làm sớm nhất của năm. Cả người bán và người mua đều vui vẻ, hồ hởi và không quên dành tặng nhau những lời chúc tốt đẹp nhất đầu xuân.

Người Hà Thành xưa quan niệm, đầu năm mua muối cho mặn nồng thì cuối năm mua vôi để thu hết những điều không may, xui xẻo của năm cũ vào cho xong. Người ta cho rằng vôi là sự bạc bẽo, là những điều không may mắn, là sự đổ vỡ, nên mua vôi coi như mua những gì không tốt vào cho xong, để chuẩn bị một năm mới đón những điều tốt đẹp vào nhà. Việc mua vôi cuối năm cũng xuất phát từ nhu cầu thực tế trong sinh hoạt của người dân. Mua vôi để quét lại nhà cửa, cây cối cho đỡ sâu mọc… Mua vôi để tiếp cho “ông bình vôi” trong nhà, bởi người Hà Thành xưa kia từ nam thanh nữ tú đến những người già đều ăn trầu nên mọi nhà đều để trong nhà một bình vôi, mọi người gọi là “Ông bình vôi”. Người ta cũng chỉ cho “ông” ăn vào cuối năm, khi cho “ông ăn” họ hy vọng là “ông” đã thu hết những rủi ro của cả gia đình trong năm qua vào mình. Do đó, có “Ông bình vôi” trong nhà, mọi người đều nghĩ rằng ông là vật thiêng và xua đi những tà ma cho gia chủ.

Giờ đây, xứ Kinh Kỳ đổi thay sầm uất hơn rất nhiều, nhà cửa san sát nhau, cũng không còn không gian vườn tược, phần vì người Hà Thành cũng không còn ăn trầu như trước nên trong nhà không còn ông bình vôi vì thế nên không còn tục mua vôi cuối năm nữa. Tiếng rao của người bán vôi dạo giờ chỉ con trong ký ức. Có một thủa, nó từng như là tiếng rao của thời gian.

Người Hà Thành xưa kia, chỉ 13 tuổi đã biết ăn trầu. Dù nam thanh nữ tú hay người trung tuổi, đến những người già đều ăn trầu đầu xuân. Họ quan niệm rằng, ăn miếng trầu đầu xuân cho môi thắm, má hồng để cả năm đều “đỏ”, mọi việc đều suôn sẻ, may mắn. Buổi sớm đầu năm, đạp xe ra ngõ hay đi thăm viếng nhau người ta đều bỏ những miếng trầu têm cánh phượng thật đẹp, thật ngon dắt vào nải ở lưng, để mở. Khi gặp nhau chào hỏi rồi mỗi người tự lấy trong túi nhau 1 miếng trầu thay cho lời chúc đầu năm, việc này có ý nghĩa thể hiện mối thân tình, hào sảng của bạn bè, bằng hữu dành cho nhau và hy vọng rằng một năm mới làm ăn đều gặp “vận đỏ”.

Đầu năm, bất cứ một gia đình nào cũng chuẩn bị sẵn một cơi trầu cánh phượng được têm thật công phu và đẹp mắt. Khách đến nhà đầu năm được dành tặng những miếng trầu ngon nhất, họ cùng nhau thưởng thức miếng trầu với hy vọng tình cảm sẽ luôn nồng thắm, khăng khít, công việc sẽ gặp may.

Đặc biệt thiếu nữ Hà Thành xưa kia, được bố mẹ, ông bà trong nhà luôn dặn dò, dạy bảo cách têm trầu một cách tỉ mỉ, khéo léo sao cho đẹp mắt nhất. Bởi xưa kia, có lệ gia đình nào muốn chọn con dâu, đều muốn được xem cô gái têm trầu. Qua đó, người ta sẽ phán đoán tính nết của nàng dâu tương lai. Nếu cô gái bổ cau đều, quyệt vôi vừa miếng là người khéo thu vén gia đình, vừa khéo chiều chồng lại khéo chăm con. Miếng trầu được têm tỉ mỉ, đẹp mắt là cô gái giỏi nội trợ, quán xuyến việc nhà. Nếu trầu được têm vội vàng, vôi nhiều là người vụng về, hoang phí… Có thể thấy rằng, người Hà Thành xưa kia vừa kín đáo, vừa tinh tế, trong cách ứng xử với những người xung quanh.

Giờ đây trầu cau vẫn là thứ không thể thiếu trong bất cứ một lễ cưới hỏi nào không chỉ ở Hà Thành mà với cả người dân Việt Nam. Nhưng tục ăn trầu đầu năm hầu như đã không còn được lưu giữ nữa. Âu cũng là những đổi thay trong văn hóa của thời cuộc. Dù rằng, miếng trầu không thể hiện sang hèn, đói no nhưng nó là một nét văn hóa,là tình cảm dành cho nhau. Tiếc rằng, đã mai một dần, đến một lúc nào đó, có lẽ tục ăn trầu chỉ còn là dĩ vãng.